Galliy

Galliy – to‘rtinchi davrning o‘n uchinchi guruhiga mansub element. Atom raqami 31. Formulasi Ga. Oddiy modda shaklidagi galliy oqish-kumush tusli, yumshoq mo‘rt metall

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi

Ushbu elementning tabiatda mavjudligi haqidagi Dmitriy Mendeleyev 1869-yilda ilmiy bashorat bergan. Mendeleyevning o‘zi 31-raqamli elementi «eka-alyuminiy» degan shartli nom bilan qayd etgan va uning muhim fizik va kimyoviy xossalarini ham bayon qilib bergan. Xususan, uning qaydlarida, 31-element oson eriydigan metall bo‘lishi taxmin qilingan.

6766 yilda bir keladigan noyob kometa Samarqandlik astronom tomonidan suratga olindi.

Ilmiy manbalarda C/2020 F3 (NEOWISE) nomi bilan qayd etilayotgan kometani shu kunlarda shimoliy yarimsharda shom oqqandan keyin kuzatish imkoni mavjud bo‘lmoqda. Kometa ancha xiraligi sababli uni oddiy ko‘z bilan ko‘rish qiyin.

Mazkur kometaning o‘ziga xosligi shundaki, u juda cho‘zinchoq parabolik orbitaga ega bo‘lib, juda uzoq davriylikda – har 6766 yilda bir marta qaytar ekan. Shu yilning 27-mart kuni kashf qilingan mazkur kometani Samarqandlik havaskor astronom Ma’ruf Karaev suratga olishga muvaffaq bo‘ldi. Quyida ushbu fotosuratlarni taqdim etamiz:

Gertsshprung-Rassel diagrammasi

Agar yulduzlarni fizik xossalariga ko‘ra diagrammaga terib chiqilsa, ular o‘z evolyutsion bosqichiga muvofiq, yaqqol namoyon bo‘luvchi guruhlarga ajraladi

Yulduzlarning turlari ko‘p. Diametri Quyoshnikidan 30 barobar katta bo‘lgan yulduzlar ham bor va shuningdek, yerdagi yirik bir shahar kattaligicha keladigan o‘lchamdagi yulduzlar ham bor. Shu darajada qaynoq yulduzlar borki, ularning nurlanish spektridagi asosiy rang – binafsharang bo‘ladi; qolaversa, yana shu darajada «sovuqroq» yulduzlar ham borki, ular spektrda to‘q-qizil rang bilan namoyon bo‘ladi va juda xira tortib qolgan bo‘ladi. XIX-asrda astronomiyada tub burilish sodir bo‘ldi. Olimlar mumtoz falakkiyotshunoslik ilmi – klassik astronomiyadan chetlashib, astrofizika sohasiga qadam qo‘ya boshladilar. Agar mumtoz astronomiyada markaziy savollar «Qayerda? qanday va qayoqqa harakatlanyapti?» qabilida qo‘yilgan bo‘lsa, endi, astrofizikada masalaning mohiyatini ochishi kerak bo‘lgan savollar «Bu nima o‘zi? Qanday kelib chiqqan va qanday tuzilgan?» - tarzida yangray boshladi. Bu boradagi qilinishi kerak bo‘lgan birlamchi vazifalardan biri, yulduzlarni hech bo‘lmaganda, tashqi qiyofasiga ko‘ra tasniflash masalasi edi. Aynan shu masala ustida bir-biridan mustaqil ravishda bosh qotirgan ikki olim – Daniyalik Eynar Gertsshprung (1873-1967) va AQShlik Genri Rassel (1877-1957) tomonidan hozirda astrofizikada keng qo‘llaniladigan va fanda «Gertsshprung-Rassel diagrammasini» deb yuritiladigan yulduzlar diagrammasi yaratilgan. Yozilishi va talaffuzi biroz qiyin bo‘lgani sababli, Gertsshprung-Rassel diagrammasini ko‘pincha «GR diagrammasi» deb qisqartiriladi.

Lyumen

Lyumen – Xalqaro Birliklar Tizimi - SI ga ko’ra, yorug‘lik oqimining birligi hisoblanadi. O’zbekcha belgilanishi lm, (кирилл алифбосида лм), xalqaro belgilanishi ham lm.

Ta’rifida ko’ra:
bir lyumen yorug'lik kuchi 1 kandela bo‘lganda 1 steradian fazoviy burchakdagi nuqtaviy manbadan tarqaladigan yorug'lik oqimiga teng bo‘ladi:

1 lm = 1 kd × 1 sr = 1 lk × m²

Uchburchak son

Uchburchak son bu – shaklli sonlardan biri bo‘lib, u teng tomonli uchburchak shaklida terib chiqilishi mumkin bo‘lgan nuqtalar miqdorini ifodalaydigan sondir. Arifmetik nuqtai nazardan, n-chi uchburchak son bu – dastlabki n ta natural sonlarning yig‘indisiga teng bo‘ladi.

T_n=0, 1, 2 ... lar uchun uchburchak sonlar ketma-ketligi quyidagicha bo‘ladi: 0, 1, 3, 6, 10, 15, 21, 28, 36, 45, 55, 66, 78, 91, 105, 120 …

Ilmiy nazariyalar uchun 3 daqiqadan

Bugungi kunda ilm-fandagi dolzarb markaziy nazariyalar qaysilar? Ular nimalarni tadqiq qilmoqda va qanday da'volarni ilgari surmoqda? Qaysi nazariyalar isbotini topib, haqiqiy ilm sifatida o'rnashib qoldi-yu, yana qaysilari hali xom gipoteza o'laroq qolib ketmoqda? Kitobda zamonaviy ilm-fandagi dolzarb 50 ta eng muhim nazariya haqida so'z boradi. Har bir nazariya haqida, uning qisqacha mohiyatini tashkil qiluvchi izohlar, u bilan bog'liq olimlarning ilmiy ishlari, hamda, hazilomuz tarzdagi jumlalar keltirilgan. Nazariyalar fundamental fanlar, tibbiyot, psixologiya, axborotlashtirish masalalari singari yo'nalishlarga taqsimlab keltirilgan hamda, har bir bobda, ushbu yo'nalish bo'yicha katta ilmiy ishlarni amalga oshirgan olimlar haqida ham ma'lumotlar keltirilgan.

Ushbu kitob, ilm-fanga qiziquvchan kishilarni hozirdagi dolzarb bo'lgan juda g‘aroyib, ta'bir joiz bo'lsa, aql bovar qilmas, lekin, o‘ta muhim nazariyalar bilan tanishtirishni maqsad qilgan. Kitobda ilmiy nazariyalarga oid 50 ta eng muhim va eng qiziqarli ma'lumotlar haqida 3 daqiqadan, lo‘nda-lo‘nda tarzda hikoya qilinadi. Mavzuni yoritishning ushbu formati, mutolaachi uchun, bayon qilingan ilmiy fenomenni tushunishda qo‘l keladi degan umiddamiz.

Diqqat! Kitobxonlardan kitob haqidagi mulohazalarni va xatolarimiz ko‘rsatilgan konstruktiv-tanqidiy fikrlarni kutib qolamiz.

Jamoliddin Razzokov

- Assalomu alaykum! Jamoliddin aka, orbita.uz bilan suhbat uchun vaqt topganingizga rahmat. Avval yaqindan tanishib olsak? Ilmiy faoliyatingiz qanday boshlangan?

-Men Jamoliddin Razzokov 1986-yilda Surxondaryo viloyatida tavallud topganman. O’rta maktabdan fizika faniga bo’lgan qiziqishim meni universitet tomon yetakladi. O'zbekiston Milliy universitetini fizika fakulteti, nazariy fizika kafedrasini tamomlaganman (Bakalavr 2003-2007, Magistratura 2007-2009). Ilk ilmiy faoliyatimni bakalavr 2-kurs vaqtimda Fanlar Akademiyasini Issiqlik Fizikasi bo’limida muhandis sifatida boshlaganman. Magistraturani tamomlaganimdan keyin esa Fanlar Akademiyasini Ion-Plazma va lazer texnologiyalari institutida kichik ilmiy xodim sifatida ishlaganman. 2012-2013 yillarda Jepa-fondidan ajratilgan grant yordamida Nederlandiyada, Eyndxoven Texnika universitetida ilmiy tekshirish olib borganman. Sintetik oqsillarni o’z-o’zidan tolalar hosil qilishini modellashtirish yordamida o'rganganmiz. O'zbekistonga qaytib 2 yil davomida Ion-Plazma va lazer texnologiyalari institutida faoliyatimda davom etganman. So’ngra Belgiya Qirolligini Antverpen Universiteti, Kimyo fakultetiga PhD grant yutdim va 2015 yil Dekabridan buyon PLASMANT guruhida ishlamoqdaman. 2019 yilda “Plazma tibbiyoti uchun molekulyar darajadagi modellashtirish” mavzusida doktorlikni himoya qildim. Hozirda ushbu guruhda postdoctoral tadqiqotchi sifatida faoliyat olib bormoqdaman va “Reaktiv kislorod va azot molekulalarini saraton hujayralariga ta'siri” loyihasi ustida tadqiqotlarni davom ettirmoqdaman.

Seziy

Seziy – atom raqami 55 bo‘lgan, oltinchi davrning birinchi guruhiga mansub element. Formulasi Cs. Oddiy modda shaklidagi seziy sarg‘ish-kumush tusli, yumshoq ishqoriy metall.

Kashf qilinishi va atama etimologiyasi

Seziy spektral tahlil vositasida ochilgan eng birinchi elementdir. Uni nemis olimlari Robert Bunzen va Gustav Kirxgof tomonidan 1860-yilda, Germaniyadagi Bad-Dyurkxaym mineral suvidan optik spektroskopiya vositasida kashf qilingan. Element nomi uning emission spektrda ikkita yorqin moviy chiziq namoyon qilishiga ishora sifatida qo‘yilgan. Lotincha caesius so‘zi «havorang» degan ma’noni beradi.

Arman Tursunov

Orbita.Uz minbaridagi navbatdagi intervyu yurtimizdan yetishib chiqqan yosh olim – Arman Altayevich Tursunov bilan uyushtirildi.

Astrofizika sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borayotgan yosh olim Arman Altayevich Tursunov 1991-yilning 22-fevral sanasida Yangiyo‘lda tug‘ilgan. Hozirda fizika-matematika fanlari doktori. Arman Altayevichning asosiy ilmiy qiziqishlari doirasiga qora tuynuklar, relyatvistik jetlar, o‘ta yuqori energiyali kosmik nurlar, astrofizik jarayonlar, elektromagnit maydonlar va torlar nazariyasi singarilar kiradi.

-Arman, suhbatni oilangiz haqida boshlasak? Shuningdek, o‘qigan oliygohlaringiz, alma-mater haqida gapirib bering?

-Toshkent viloyati, Yangiyo‘l shahrida, kasbi nazariyotchi fizik va muhandis bo‘lgan Altay Tursunov va vrach Tamara Tursunovalar oilasida dunyoga kelganman. Yangiyo‘lda o‘qiganman, avvaliga 22-maktabda, keyin esa 5-gimnaziya-maktabda (hozirda bu oddiy maktab). Maktabni tamomlab, H.H.Niyoziy nomidagi Respublika musiqa kollejiga, fortepiano sinfiga o‘qishga kirganman. Ko‘p o‘tmay, O‘zbekistonda fortepiano maktabi juda kuchli ekani va iste’dodli musiqachilar, mendan ham iste’dodlilari juda ko‘p ekanini angladim. Ustiga ustak, bizda klassik musiqachi kasbi anchayin qiyin kasb bo‘lib, bu borada ko‘plab muammolar, xususan, konservatoriyadan keyin munosib ishga joylashish singari masalalar mavjud. Shu kabi «ha» va «yo‘q»larni taroziga tortib ko‘rib, otam singari fizika bilan shug‘ullanishga qaror qildi. Shunday qilib, 2007-yilda O‘zbekiston Milliy Universitetining fizika fakultetiga o‘qishga kirdim va unda avvaliga, 2011-yilda bakalavr bosqichini, keyin esa, magistraturani (2013) tugalladim.