Andreas Vezaliy

(1514-1564)

Andreas Vezaliyni haqli ravishda zamonaviy anatomiyaning otasi va anatomiya maktabining asoschisi sifatida hurmat bilan yodga olishadi. U shuningdek hakim sifatida ham o‘z zamonasida yuksak natijalarga erishgan.

Andreas Vezaliy 1541-yilda Bryusselda, oilaviy, avloddan avlodga o‘tib kelayotgan vrachlar sulolasida dunyoga keldi. Uning bobosi va bobosining otasi ham vrach bo‘lishgan. Vezaliyning o‘z otasi esa, imperator Karl V ning saroyida, dorixona amaliyoti bilan shug‘ullangan. Vezaliy avval oddiy maktabda, keyinroq Lyuven shahri universitetida ta’lim oldi. Universitetda u yunon hamda lotin tillarini mukammal o‘rganib, yoshlik yillaridayoq, sharq va g‘arbning buyuk olimlarning mazkur tillarda yozgan asarlarining asliyatlari bilan tanishishga erishdi.  Vezaliy, qamoqda vafot etgan mahkumning ustuxonidan odam skletining namunasini yasab, u asosida yevropadagi eng birinchi anatomik qo‘llanmani yozdi.  Andreas Vezaliyni tibbiyot sohasida ayniqsa odam anatomiyasini o‘rganish jiddiy qiziqtirgan. U har qanday bo‘sh vaqtdan, turli hayvonlar, it, mushuk, sichqon kabilarning tana tuzilishini o‘rganishga sarflovchi mashg‘ulot topardi.  O‘z bilimlarini mukammallashtirishga intilar ekan, Andreas Vezaliy 17 yoshida Monpelye universitetiga yo‘l oldi. 1533-yilda esa u mashhur anatomiya olimi Yakob Silviyning ma’ruzalarini tinglash uchun, Parij universitetining tibbiyot fakultetida paydo bo‘ldi. Yosh Vezaliy, o‘sha vaqtdayoq, universitetlardagi anatomiya o‘qitilishi usullariga tanqidiy yondoshib, undagi kamchilik va nuqsonlarni qayd etib borgan. Masalan u anatomiya darslarida amaliy ishlarning yo‘qligi, yorib ko‘rishlar (buni aksariyat hollarda cherkov ta’qib ostiga olardi) bajarilmasligi haqida taassuf keltirgan. U o‘zining «Odam tanasi tuzilishi» nomli risolasining kirish so‘zida bu haqida shunday yozadi: «Mening mashg‘ulotlarim hech qachon muvaffaqiyat keltirmagan bo‘lardi... agar, Parijdagi tibbiy amaliyotlarim vaqtida bu ishga o‘z qo‘limni urmaganimda va ... o‘zim bur necha marta, shaxsiy tajribalarimni ommaviy ko‘rsatish uchun, mustaqil ravishda yorib ko‘rishlarni bajarmaganimda...»

Kitob bosishning ixtiro qilinishi

Ehtimolki, kitob bosish g'oyasi muhrlar orqali vujudga kelgandir. VII-VIII asrlardayoq, yaqin sharqda va yevropada bosma naqsh tushirilgan matolar tayyorlangan. Ko'p marta takrorlanadigan shakllarni bosish uchun, maxsus muhrlardan foydalanishgan. O'rta asrlarda xattotlar, nusxa ko'chiruvchi va kotiblar o'z ism shariflari yoki, muallif ism sharifini yozish uchun ham muhrdan foydalanishgan. Shuningdek, o'rta asrlarga doir qo'lyozmalarning ko'pchiligida matn satri boshidagi birinchi asosiy harf jimjimador ko'rinishda, maxsus muhrlangan tarzda namoyon bo'ladi. Buning sababi oddiy - agar matnni nisbatan tez yozish imkonli bo'lgan bo'lsa ham, ramzlar va turli shakldagi ifodalardan iborat bo'lgan ism shariflar bosh harflarini yozish va bezashga ko'p vaqt ketgan. Shuning uchun, bunday ishlarni avvaldan maxsus tayyorlangan muhrlar yordamida osongina bajarishgan. Bu ayniqsa xattot va nusxa ko'chiruvchilarga qulay bo'lgan. Katta hajmli qo'lyozmalarni ko'chirishda eng ko'p uchraydigan so'zlar, va tasvirlarni qayta qayta yozish o'rniga, muhr yordamida osongina bosib ketish, ham vaqtni tejardi, ham, sifatni oshirardi. Bosma nusxalar esa, o'yin qartalari va arzon-garov tasviriy ishlanmalar (masalan, ommabop va savdosi chaqqon bo'lgan, ikonalar), shuningdek, xaritalarni tayyorlashda ko'proq qo'llanilgan. Bunday gravyurlar avvaliga faqat tasvirdan iborat bo'lgan. Keyinroq esa, bir necha satr matn ham qo'shib bosila boshlangan. Gravyura bosishdan kitob bosishga o'tish uchun faqat bittagina qadam tashlash qolgan edi. Mantiqan qaralganda bu jarayon evolyutsiyasi quyidagicha bo'lgan: avvaliga taxta yoki metall doskalarga tasvirni o'yib tushirib, u orqali qog'oz yoki matoga tasvirni bosib chiqarishni yo'lga qo'yishgan. Bunday tasvir ostidagi bir-ikki satr matn qo'lda yozib chiqlgan. Keyinroq, doskaning o'zida matnni teskari tartibda o'yib yozib, uni ham tasvir bilan birvarakayiga bosishga o'tishgan. Shu tahlit ish, doskada matnning o'zini, bezak va tasvirlarsiz teskari tartibda o'yib ishlash va uni qog'ozga yoki, matoga bosishga yetib kelgan.

Gugl nechchi? Billiardchi?

 

Sarlavha buncha be«mani deb o‘ylayotgandirsiz? Xulosa qilishga shoshilmang. Maqolani o‘qib chiqqach hayratingiz balki yana ham ortar...

1871-yildagi Fransiya - Prussiya urushi natijasida olmonlarning kundalik so‘zlashuv muomala tiliga yangi so‘z - «Milliard» kirib keldi. Urush yakuniga ko‘ra imzolangan bayonnomada, faranglar olmonlarga 5 milliard frank o‘lpon (kontribunsiya) to‘lashlari kerak edi. ..

Albatta shubhasiz, 1871-yildan avval ham olmon tilida bu so‘z qo‘llanilgan, lekin faqat tor ilmiy doiralarda bo‘lib, odatiy turmushda esa bu son miqdoriga amaliy ehtiyoj bo‘lmagan.

Zamonaviy dunyoda esa milliard so‘zini bilmaydigan odam kam bo‘lsa kerak. Chunki yer yuzi aholisi soni ham milliardlar miqdoridan ortib ketdi. Milliarder bo‘lishni istamaydigan odam ham yo‘q menimcha. Koorporatsiyalarning‘ sof daromadlari yoki zararlari, davlat byudjeti, biror bir yirik xalqaro tadbir, masalan, Olimpyada o‘yinlarining harajat miqdori haqida gap borganda, albatta summa milliard miqdorlarda tilga olinadi. Lekin, bugungi kun kishisi uchun baribir, milliard ham sanoq sonlarning chegarasi emas. Sanoq Sonlarning o‘zi chek chegarasiz bo‘lsa hamki, o‘z nomiga ega sonlar o‘ta cheklangan. Hech o‘ylab ko‘rganmisiz, milliarddan keyingi, xususiy nomga ega bo‘lgan son qaysi? Trillion, to‘g‘rimi? Trilliondan keyingisichi? Keling ushbu maqolada o‘sha katta sonlar haqida, aniqrog‘i, o‘z nomiga ega bo‘lgan eng katta son haqida so‘z yuritamiz...

Kometalar

Kometalar - Quyosh tizimidagi eng g‘aroyib obyektlardan bo‘lib, odatda yorqin yumaloq yadro - kalla qismi va unga ergashuvchi dumi bor bo‘lgan osmon jismi sifatida gavdalanadi. Kometalar Quyoshga 4-5 a.b. masofagcha yaqinlashganidagina kuzatilishi mumkin bo‘la boshlaydi. Kometaning yadrosi, ya'ni kallasi muzlagan holatda bo‘lib, u quyosh atrofida davriy, lekin, juda ajoyib orbita bo‘ylab aylanadi. U davriy ravishda quyoshga juda yaqin keladi va undan o‘ta uzoqlashadi. Kometa yadrosi Quyoshga 4 a.b. masofaga yaqinlashib kelganida, uning muzlagan jismini quyosh nurlari qizdira boshlaydi. Undan, gaz va changlar ajralib chiqib, quyoshning yoritishi natijasida, qorong‘u osmonda ko‘zga yaqqol ko‘rina boshlaydi. Kometa atmosferasi quyosh shamoli, quyosh yorug‘ligi bosimi va kometaning ilgarilanma harakati ta'sirida uzliksiz ochiq fazoga sochilib boradi va bu kometaning dumini keltirib chiqaradi. Kometa kallasi va dumi aniq chegaralarga ega bo‘lmaydi. U yadroning hajmi va kometaning quyoshga yaqinlashish darajasiga ko‘ra, kattalashib boradi. Kometa kallasi va dumining o‘lchamlari ajralib chiqayotgan gaz va changlarning intensivligiga chambarchas bog‘liq.

Kometa kallasining ko‘ndalang kesimi bir necha yuz kilometrlargacha bo‘lishi mumkin. 1680 yilgi kometa va 1811-yilgi yorqin kometada bu ko‘rsatkich 1000000 km dan ham ziyod bo‘lgan. Dum uzunligi esa 300 million kilometrgacha cho‘zilgan bo‘lib, bu yerdan quyoshgacha bo‘lgan masofdan 2 barorbar kattadir!

Katalik Neytralizator

Katalik konverter – neytralizatorlarni avtomobillarning tutun chiqarish tizimlariga o‘rnatiladi. Neytralizatorlar tutun gazlarida kimyoviy  reaksiya keltirib chiqaradi va bu orqali, ular tarkibigidagi zaharli moddalarning atmosferaga chiqish darajasini kamaytiradi.

Jahon bo‘ylab yo‘llarda millionlab avtomobillar harakatlanmoqda. Ularning umumiy chiqindi gazlari – dvigateldagi yoqilg‘ining yonishidan hosil bo‘lgan tutunlarning hajmi esa juda katta miqdorni tashkil qiladi. Avtomobil tutuni tarkibidagi asosiy tashkil qiluvchular bu – azot, suv va karbonat angidrid gazlari bo‘lib, ular alohida holatda zararli hisoblanmaydi. Lekin karbonat angidrit gazining katta miqdorda atmosferada to‘planib qolishi, «issiqxona effekti» hodisasini keltirib chiqaradi va global iqlim o‘zgarishlariga sababchi bo‘lishi ehtimoli katta.

Kislorod

Kislorod - Yer sayyorasi atmosferasida tarqalganligi bo'yicha ikkinchi kimyoviy element (azotdan so'ng) . U barcha tirik organizmlar uchun goyat muhim va zaruriy element hisoblanadi. Kislorod boshqa elementlar bilan murakkab birikmalar hosil qiladi va turli moddalar tarkibida asosiy o'rin tutuvchi hisoblanadi.

Kislorod - Mendeleev davri jadvalining 16 guruhiga tegishli bo'lib, lotincha Oxygen so'zidan O ramziy ifodasi bilan belgilangan. Atom raqami - 8. Har bir atomida sakiztadan protonlar mavjud bo'ladi. Shuningdek kislorod yadrosida sakkiztadan neytronlar bo'ladi.

Vitaminlar

 

1893-yilda yosh golland vrachi Eykman, vatanini tark etib, Yava orolidagi Baraviya shahriga ko‘chib o‘tadi va o‘sha yerda yashay boshlaydi. Bu yerda «Beri-beri» deb atalgan dahshatli kasallik tarqalgan edi. Lekin bu kasallik faqat yavada emas, Xitoy, Yaponiya, Koreya kabi sharqiy osiyo davlatlarida, Afrika va Janubiy Amerikaning bir qancha davlatlarida ham keng tarqalgan bo‘lib, Eykman kasallikning asosan muttasil guruch iste'mol qiladigan aholi orasida uchrayotganligiga e'tibor qaratdi. Odam yoki jonivorlar «Beri-beri» bilan hastalanganida avval qo‘llari keyin oyoqlari qotib qolardi, bo‘yinning tomirlari tortishib, bemorlar aksariyat hollarda vafot etardilar. Eykman kasallikni davolash uchun jiddiy izlanishga kirishdi. U turli vositalarni davomli ravishda sinab ko‘rdi. Lekin, uning biror bir dorisi yoki muolajasidan davolovchi ta'sir kuzatilmas edi.

Uran

Uran - Quyosh tizimidagi tartib bo'yicha yettinchi, hajmi bo'yicha esa Yupiter va Saturndan keyingi uchinchi sayyoradir. Uran sayyorasini tungi osmonda qurollanmagan ko'z bilan ko'rib bo'lmaydi va shu tufayli uzoq asrlar davomida mazkur sayyora haqida odamlar bilishmagan. Uranni 13-mart, 1781-yilda ingliz astronomi Uilyam Gershel kashf etdi. Gershelning kashfiyotiga qadar ham Uranni boshqa olimlar ham kuzatishgani ma'lum, lekin ular har safar bu sayyorani oddiy yulduz sifatida qabul qilaverishgan. Masalan, uni 1690-yilda Jon Felmstid 6 marta kuzatib, biroq uni Buzoq yulduz turkumiga mansub 34-yulduz sifatida qayd etadi. 1750-1769 yillar orasida farang astronomi Pyer Sharl le Monyer ham Uranni 12 marta kuzatib, baribir uni yulduz sifatida qabul qiladi. Umuman olganda Gershelgacha bo'lgan vaqtda Uran 21 marta astronomlarning teleskopi obyektivida namoyon bo'lgan. biroq uning quyosh tizimidagi tartib bo'yicha yettinchi sayyora ekanligini aynan Uilyam Gershel hammadan avval fahmladi.

Gaz bosimi

Qattiq jism va suyuqliklardan farqli ravishda gazlar atrof muhitga doimiy ravishda, bosim o‘tkazadi. Gazlarning‘ ayniqsa siqilgan holatdagi bosimi juda qulay va foydali energiya manbaidir.

Suyuqliklardan va qattiq jismlardan farqli ravishda, gazlar oson siqiladi. Masalan, xonadagi barcha havoni, bir kichik ballonga qamash mumkin va unday balloning hajmi vannanikidan ham kichik bo‘ladi. Shuningdek gazlar sezilarli darajada kengayish xususiyatiga ham ega.

Bunday ajoyib xususiyatlarning sababi esa, gaz molekulalari orasida masofaning mavjud ekanlididadir. Siqilganda masofa qisqaradi va gaz molekulalari bir biriga yaqinlashib oladi. Kengayishda esa, masofa ortib, molekulalar bir biridan uzoqlashadi.