Elektr va Magnetizm hodisalalrining bog‘liqligi. Ersted qonuni.

Elektr va magnetizm hodisalarining o'zaro uzviy bog‘liqligi, parranda pati va hayvon junining qahraboga, temir qirindilarining magnitga tortilishi kabi oddiy fizik jarayonlar orqali,butun Yevropaning eng yuksak zehn zakovat egalarining farazlarida mavjud edi. Ilmiy adabiyotlarda po‘lat ignaning elektr uchqunlari bilan magnitlanib qolganligi hamda, kompas magnit strelkasining chaqmoq ta'sirida magnit xususiyatidan mosuvo bo'lganligi haqida faktlar allaqachon mavjud edi. Galvanizm bo‘yicha risolasida (1804 yil) Aldini, Volt ustuni tufayli magnitlanib qolgan po‘lat igna haqida, Romanozi esa, magnit strelkasining Volt ustuni ta'sirida magnitsizlanib qolganligi haqida yozgan edi. Lekin, bu faktlarning barchasi tasodifiy kuzatuvlar shaklida bo‘lib, ular umumlashtirilmagan va mufassal yoritilmagan edi.

Bu hodisalarning mohiyati va ahamiyatini birinchi bo‘lib, Daniyalik fizik olim, Hans Xristian Ersted angladi va unga butun dunyo olimlarining diqqatini jalb etdi.

"Daniyalik olim, professor, - deb yozgan edi Amper, - o‘zining buyuk kashfiyoti bilan fiziklar uchun yangi tadqiqotlar yo‘lini ochib berdi. Bu tadqiqotlar o‘z samarasini bermay qolmadi; ular, taraqqiyotning keyingi yo‘nalishiga befarq bo‘lmagan insonlar uchun e'tiborga molik bo'lgan ko‘plab faktlarning ochilishiga turtki bo'ldi."

Hans Xristian Ersted (1777-1851) Daniyaga qarashli Langeland orolidagi kichik Ryudkobing shaharchasida, o‘rtahol dorixonachi oilasida tug‘ildi. Oilaning moliyaviy holati, Hans va uning akasi Anderslarga boshlang‘ich ta'limni uzluksiz olishga imkoniyat bermagan. Shu sababli, ularning o‘qishi betartib ravishda, to'g‘ri kelgan joyda davom etgan. 12 yoshidan boshlab Hans, otasining dorixonasida sotuvchi bo‘lib ishlay boshlagan. Aynan shu davrda uning istiqboli uchun tibbiyot birinchi o‘ringa chiqib, adabiyot, kimyo, tarix va boshqa sohalarni ikkinchi darajaga surib qo‘ygan edi. U Kopengagen universitetiga kirganida, aynan tibbiyot sohasining mutaxassisi bo‘lishni reja qilgan edi. Lekin u talabalik yillaridayoq, tibbiyot bilan birgalikda, birvarakayiga fizika, astronomiya, falsafa va she'riyat sohalarini ham puxta o‘zlashtirib bordi.

Aristotel masalasi

Galileo Galiley mexanika faniga asos solishidan (1630) ikki ming yil muqaddam, qadimgi Yunonistonning mashhur olimlaridan biri - Aristotel o‘zining "Mexanika muammolari" risolasini yozgan edi. Mazkur risolada Aristotel, o‘z zamonasi ilm-fani darajasi tufayli, yecha olmagan 36 ta dolzarb masalalarni sanab o‘tgan edi. Ular ichida quyidagi masala ham bor: Nima sababdan daraxtga og‘ir yuk bilan qo‘shib bog‘langan bolta bilan zarb berilsa, daraxt nisbatan kam zararlanadi; lekin, agar boltani yuksiz ursak, u ag‘anaydi? qaytanga bu holatda yiqilayotgan yuk, bosayotgandan ancha kichik.

Bu masalani Aristotel o‘z zamonasining tor tushunchalariga ko‘ra yecha olmagan. Uni hozirgi zamon kishilarining aksariyati ham hal qilishi gumon. Keling yunon faylasufining masalasini batafsilroq ko‘rib chiqamiz.

18-noyabr - O‘zbekiston Respublikasi davlat bayrog‘i qabul qilingan kun!

Davlatimiz rahbarlari sharafiga boshqa davlatlarda yurtimiz bayrog‘i ko‘tarilganida, xorij safarlarida, o‘zga davlatlar hududida O‘zbekistonimiz bayrog‘ini ko‘rganimizda, nufuzli xalqaro sport anjumanlarida mamlakatimiz bayrog‘i hilpiraganida odamning qalbi allanechuk bo‘lib ketadi. Vatan hissini yurakdan tuygan har bir inson borki, yurt bayrog‘ini muqaddas bilib, uning hurmat va sharafini chin qalbdan e'zozlaydi. Zero milliy bayrog‘imiz - mamlakatimiz suverenitetining oliy ramzi bo‘lib, xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasining timsoli sifatida namoyon bo‘ladi.

Robert Oppengeymer - atom bombasining «otasi»

-Aytingchi, suvda atom bormi?

-Ie, domlajon, suvda atom nima qilsin. Axir atom - Bombaku!

Mashhur kinofilmdagi, mashhur qanotli ibora. Lo‘ttiboz talabaning domlaga qilgan nag‘masida uning modda tuzilishi haqidagi tasavvuri qanchalik yuzaki ekanligi namoyon bo‘lgan. Biroq u nazarda tutgan narsa - atom bombasi esa, insoniyat o‘ylab topgan va yasagan eng dahshatli, eng vayronkor va eng xavfli ommaviy qirg‘in qurolidir. Bu haqda sevimli shoirimiz Erkin Vohidov ham kuyunib:

Atomni ijod etib,

dahshat balo bunyod etib,

oqibatni yot etib,

hayron o‘zing...

deb yozgan edilar.

Haqiqatan ham, atom bombasi - yadroviy parchalanish natijasidagi reaksiya zanjiriga asoslangan katta miqdorda energiya ajralib chiqishi bilan xarakterli bo'lgan, ommaviy qirg‘in vositasi bo‘lib, uning qo‘llanilishi tufayli bus butun shaharlar vayron, yuz minglab insonlar qurbon bo‘lishi mumkin. Ushbu maqolada atom bombasi va uning «otasi» - yadroshunos olim Robert Oppengeymer haqida fikr almashamiz. Va maqolamiz davomida, ushbu dahshat qurolining yasalishi borasida ba'zi bir jihatlarda, butun bashariyatni Xudo saqlagani haqidagi muhim tarixiy faktlarni bilib olasiz...