Elektron ozib qoldi... yoxud "nodoimiy" "doimiylar"
Elektron massasi 0.00054857990943(23) emas, balki, 0.000548579909067(14)(9)(2) massaning atom birligini tashkil etadi (qavs ichida, aniq o'rnatilmagan son qiymatlar keltirilmoqda). Massaning birligining o'zi esa, 1.66·10-27 kg ni tashkil etadi. Bunday "mayda" sonlar kimga kerak o'zi?
Elektronning massasi shu darajada kichikki, hatto atiga bitta proton va bitta elektronga ega bo'lgan vodorod atomining massasini aniqlashda, elektronning massasini e'tiborga olmasa ham bo'laveradi. Biroq uning massasi – biz yashayotgan butun borliq, olamning tabiatini tavsiflovchi eng asosiy fizik doimiylardan (konstantalardan) biridir. Bu ma'noda esa, uning massasi bilan hisoblashmaslik haqida gap bo'lishi mumkin emas.
Bu boradagi eng katta aniqlikka ega o'lchashlar, bundan bir necha yillar avval amalga oshirilgan bo'lib, uning qiymati 2006-yilda O'TXQning Fan va Texnika Muvofiqlashtirvchi Qo'mitasi (CODATA) tomonidan rasman qabul qilingan va SI tizimi doirasida butun dunyo bo'yicha amaliy va nazariy hisoblashlar uchun joriy etilgan edi. Yanada kattaroq (bizning misolimizda yanada kichikroq) natijaga erishishga, aniqrog'i, elektron massasining yanada aniqroq qiymatini qayd etishga, Olmoniya Yadro fizikasi Institutining Maks Plank nomidagi ilmiy jamiyati fizik olimlari urinib ko'rishdi.
Yangilаndi: 14.04.2025 07:40
Atom nimalardan tarkib topgan?
1913-yilda Daniyalik fizik Nils Bor o'zining atom tuzilishi haqidagi nazariyasini ilm-fanga taklif etdi. Uning nazariyasi asosida, Rezerford ishlab chiqqan planetar model yotar edi. Ushbu nazariyaga ko'ra, atom tuzilishi, sayyoralarning markaziy obyekt - Yulduz atrofida o'z orbitalari bo'ylab harakatlanishi singari, ya'ni makrodunyo modeliga qiyosan olingan edi (masalan, Yer va boshqa sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi kabi). Aynan sayyoralar sistemasi singari, elektronlar ham, atom markazidagi og'ir yadro atrofida, aniq va qat'iy orbitalar bo'ylab harakatlanadilar.
Bor, atom nazariyasi uchun, kvant g'oyasini kiritdi. Unga binoan, elektronlar yadro atrofidagi o'z, orbitalarida, ularga qat'iy muvofiq energetik pog'onalarga bo'yicha harakatlanishadi. Aynan Bor modeli, hozirgi zamon kvant-mexanik atom modelining asosi sifatida xizmat qildi. Ushbu modelga ko'ra ham, atom yadrosi, musbat zaryadlangan proton va zaryadga ega bo'lmagan neytrondan, hamda uning atrofida harakatlanuvchi, manfiy zaryadlangan elektrondan iborat. Lekin, kvant-mexanikasi modeliga ko'ra, elektron uchun aniq bir trayektoriya aniqlash mumkin emas. Bu modelga ko'ra, elektronlar uchun faqat yaqin energetik pog'onalarga ko'ra joylashishi mumkin bo'lgan hududlar mavjud.
Yangilаndi: 30.01.2025 07:42
|
Kosmik nurlar
Elektr tokining havo orqali sirqib isrof bo'lishi, elektr energiyasi uzatish tarmoq loyihachi muhandislari uchun muammo sifatida yuzaga chiqishidan ancha avvalroq, ba'zi fizik mutaxassislar, havoning elektr o'tkazuvchanligidek tushunarsiz jumboq bilan qiziqib qoldilar. Avvaliga takomillashmagan asboblar - yaproqli elektroskoplar, keyinchalik ancha mukammal bo'lgan tolali elektrmetrlar nuqul dastlabki zaryadlarini yo'qotar edi, shu bilan birga, asbob aerostatda baland ko'tarilgan sari, bu sirqish orta borardi. Avstriyalik olim V. Gess, havo molekulalarini zaryadlangan ionlarga bo'lib tashlaydigan qandaydir singuvchi nurlanish aynan koinotdan kelishini 1913-yilda isbotlab berdi.
1927-yilda rus fizigi Skobeltsin, magnit maydonli Vilson kamerasida ayrim izlarni, so'ngra esa magnit maydonda deyarli og'maydigan tez zaryadlangan zarralar guruhlarini sezib qoldi. Boshqa olimlarning yangi tajribalari yuqori singuvchanlik xususiyatlarining ham, kosmik nurlar modda bilan ta'sirlashganda ularning odatdan tashqari o'zgarishlarining ham "aybdori" aynan juda yuqori (milliardlarcha elektron volt) energiyali zaryadlangan zarralar ekanligiga shubha qoldirmadi.
Yangilаndi: 10.02.2025 16:02
Tekin tushlik
10 nafar o'smirlar, o'rta maktabni bitirganliklari munosabati bilan, restoranda do'stona bayram tushligini uyushtirishdi. Barcha yig'ilib, birinchi taom dasturxonga tortilganida, yigitchalar bayram stoliga qanday tartibda o'tirish haqida bahslashib qolishdi. Ulardan biri bo'yma-bo'y o'tirishni taklif qilsa, ikkinchisi familiya bo'yicha, alifbo tartibida, yana biri esa tug'ilgan kuni raqamiga qarabo'tiraylik der edi. Bunday davralarda qiziqqonroq o'smir yigitchalar mushtlashib ketishi ham cho'rt emas. Bahs cho'zilgandan cho'zilib, dasturxonga tortilgan sho'rva sovib ulguribdi, lekin hech kim hali hamon stolga o'tirmas emish. Kuzatib turgan ziyrak ofitsiant vaziyatga aralashishga majbur bo'libdi.
- Hurmatli yosh xo'randalar, - deb ularga ehtirom bilan murojaat qilibdi ofitsiant, - buguncha bayram dasturxoniga tasodifiy tartibda o'tiraveringlar va meni so'zlarimni tinglanglar...
o'smirlar tasodifiy tartibda stullarga o'tirishibdi va ofitsiantga quloq tutishibdi.
Yangilаndi: 12.02.2025 07:39
|
