Teleskop
Ko'zoynaklar singari, ko'rish trubasi ham, ilm-fandan yiroq odam tomonidan ixtiro qilingan. Dekartning "Dioptrika" asarida ushbu muhim ixtiro haqida shunday hikoya bor: "Fanimizning uyatga qoldirgan holatda, shunday ajoyib va muhim ixtiro, dastavval, mutloq amaliy tajriba asosida va unda ham, tasodif tufayli amalga oshirilgan. Taxminan, 30 yilcha avval, Yakov Metsius, "hech qachon fanlarni o'qimagan odam", qo'l ostida har xil shakldagi linzalarga va oynalarga ega bo'lgan holatda, ularning ketma-ketligidagi kombinatsiyasidan, o't oldirish, olov hosil qilish uchun foydalanish maqsadida, ularni tasodifan, omadli ravishda shunday joylashtirishga muvaffaq bo'ldiki, u orqali qarab, umuman kutilmagan tarzda, dastlabki ko'rish trubasini yasab oldi". Aytishlaricha, bunga sabab bo'lgan narsa, Metsiusning ishlari ustida kuzatuvchanlik bilan o'ynab yurgan bolalarining, o'yin asnosida truba orqali unga qaraganlari bo'lgan ekan...
Yangilаndi: 23.01.2025 14:01
"Hind hisobi haqida kitob"
 920-980 yillarda Damashqda yashab o'tgan arab matematigi Abul Hasan Ahmad ibn Ibrohim, o'zi yozib qoldirgan ilmiy qo'lyozmalarda al-Uqlidisi taxallusi bilan imzo chekkan. Xususan, uning muallifligida 953 yilda yozib bitirilgan "Kitob al-fusul fi al-hisab al-Hindi" kitobi arab tilida bitilgan matematik asarlar ichida eng birinchilaridan biri hisoblanadi. "Al-Uqlidisi" taxallusi arab tilidan to'g'ridan-to'g'ri tarjima qilinganda "Yevklidning kotibi", "Yevklid xattoti" degan ma'noni beradi. Bu bilan muallif, Yevklid asarlarini qadimgi yunon tilidan arab tiliga tarjima qilganligiga ishora qilmoqchi bo'lgan bo'lsa kerak. Haqiqatan ham, IX-XII asrlarda musulmon sharqida ko'plab musulmon olimlar tomonidan antik davr ilm-faniga oid ko'plab muhim asarlar arab tiliga o'girilgan va xattotlar tarafidan ko'p nusxalarda ko'paytirilgan. Lekin, al-Uqlidisining nomi yuqorida zikr etilgan asari qadimgi yunon, yoki, Misr mualliflarining asarlarining tarjimasi bo'lmay, balki, nomidan ham ko'rinib turgandek, Hindiston matematikasi, aniqrog'i, pozitsion raqamlash tizimidan foydalanish haqida bo'lgan. Ushbu kitob biz hozirda arab raqamlari deb nomlaydigan odatiy o'nli sanoq tizimidagi 0 dan 9 gacha bo'lgan raqamlar bilan sonlarni ifodalash usuli haqida mufassal ma'lumot keltirilgan ilk ilmiy manba sanaladi.
Yangilаndi: 26.02.2025 09:01
|
Stiven Xoking - inson irodasiga qo'yilgan haykal
1941-yilning ikkinchi yarmida minglab ingliz oilalari imkon qadar Oksford va Kembrijga ko'chib o'tishga intilishardi. Lekin bu intilish mazkur shaharlarning mashhur oliy o'quv yurtlariga kirish uchun emas, balki o'z jonlarini omon saqlash, bolalarni ehtiyotlash maqsadini ko'zlardi. Fashistlar Germaniyasi va Angliya hukumatlari o'rtasidagi o'ta kam sonli kelishuvlardan biriga ko'ra, qarama-qarshi tomonlar, Angliyada Kembrij va Oksfordni, Germaniyada esa Geydelberg va Gyottingenni harbiy harakatlarda holi tutishga rozi bo'lishgan. Otasi tropik kasalliklar bo'yicha mutaxassis vrach, onasi esa kotiba bo'lib ishlagan Xokinglar oilasi ham, 1941-yilda London osmonida Lyuftvaffe bombardimonchilari muntazam paydo bo'la boshlagach, poytaxtni tashlab, vaqtincha Oksfordga ko'chib o'tishga majbur bo'lishdi. Taqdirning shunday taqozosi bilan, biz ushbu maqola orqali tanishtirmoqchi bo'lgan olim, zamonamizning eng nufuzli nazariyotchi fiziklaridan bo'lmish Stiven Xoking 1942-yilning 8-yanvarida, Oksfordda dunyoga keldi. U o'zining tavalludini, zamonaviy fizika fanining otasi bo'lmish Galileyning vafotidan roppa-rosa 300 yil o'tib yuz berganiga hech qanday ramziy ma'no bermaydi. O'zining ta'biri bilan aytganda, "axir aynan shu kuni yana ikki yuz mingga yaqin boshqa chaqaloqlar ham tug'ilgan edi".
Yangilаndi: 30.01.2025 07:42
Trevizo arifmetikasi
XV-XVI asrlarga oid Yevropa arifmetik matnlari odatda suhbat, yoki hikoya tarzida bayon qilingan matematik masalalardan iborat bo‘ladi. o‘sha masalalarning aksariyati esa, savdo va oldi-sotti muomalalari bilan bog‘liq bo‘lib, muayyan misollar vositasida muhim matematik usullar va g‘oyalarni tushuntirishga uriniladi. Umuman olganda, matnli masalalar orqali matematika o‘rganish an'anasi juda qadimiy amaliyot bo‘lib, qadimgi Misr, Xitoy va Hindistonga tegishli ko‘hna yozma manbalarda ham, matematik masalalarni matn-hikoya ko‘rinishida bayon qilinganligini ko‘rishimiz mumkin.
Xususan, XV-asr Italiyasiga taalluqli bo‘lgan "Trevizo arifmetikasi" asarini ham mohiyatan shunday matni matematik masalalar to‘plami va ularni yechish usullari keltirilgan izoh-qo‘llanma deb e'tirof etish o‘rinlidir. Ushbu asardagi masalalarning qahramonlari odatda savdo-sotiq muomalasida ishtirok etayotgan savdogar yoki xaridorlar bo‘lib, ular sarmoyani to‘g‘ri taqsimlash, yoki, xaridda aldanib qolmaslik uchun qandaydir hisob-kitoblarni bajarishlari kerak bo‘ladi. Ushbu kitob italyan tilining Venetsiya lahjasida bitilgan bo‘lib, 1478-yilda Italiya shimolidagi Trevizo shahrida bosmadan chiqqan. Shu sababli ham ushbu kitob "Trevizo arifmetikasi" deb ataladi.
Yangilаndi: 12.12.2018 12:57
|
