Umar Hayyomning "Risolasi"

Fors matematigi, astronomi va faylasufi bo'lgan Umar Hayyomni ko'pchilik asosan ajoyib to'rtlik baytlari - ruboiylari orqali yaxshi taniydi. Biroq, matematika olamida uning ruboiylaridan ham ko'ra, "Al-Jabr val-Muqobaladagi masalalarning isbotlari haqidagi risola" nomli risolasi kattaroq mashhurlikka erishgan. Unda Umar Hayyom kubik tenglamalarning yechimlarini, hamda, yana bir necha yuqori darajali tenglamalarning yechish usullarini keltirib o'tadi. Masalan, unda, x³+200x=20x²+2000 singari masalalarning yechimi ko'rsatilgan. Garchi, risolada keltirilgan usullarni o'sha payt uchun yangilik bo'lgan, yoki, original yechimlar keltirilgan deb bo'lmasa-da, biroq, Hayyom keltirgan umumlashtirishlar istalgan kubik tenglamani yechish uchun tadbiq qilsa bo'ladigan tarzda ifodalanganligi bilan diqqatga sazovordir. "Risola"da muallif kubik tenglamalarning to'liq tasnifi va ularni konus kesimlari orqali yechish usullarini ham ko'rsatilgan.

Astronomiyadan ma'lumotnomalar

Tungi osmondagi to‘lin Oyga, minglab charog‘on yulduzlar yastanib yotgan Somon yo‘liga, sayyoramiz uzra aniq hisob-kitob bilan almashinib turgan kecha-kunduzga, va umuman olamning qanday qonuniyatlar asosida barqaror turishiga qiziqmagan odam kam bo‘lsa kerak. Bolaligida fazogir bo‘lishni orzu qilmagan o‘g‘il bolalar oz deysizmi...

Sirli koinot, jumboqqa to‘la fazo, hamma zamonlarda ham odamzotni o‘ziga jalb qilib kelgan. Eng qadimgi davrlardayoq odamlar, osmon jismlarining harakatlanishi ma'lum qonuniyatlarga asoslanishini payqab, ular asosida o‘z kundalik yumushlarini, qisqasi o‘z hayot tarzlarini tartibga solishga intilganlar.Shu nuqtai nazardan astronomiya, doimo dolzarb va muhim amaliy fan sifatida, barcha ma'rifatli jamiyatlarda, eng yuksak ilmiy doiralarda markaziy o‘rin tutuvchi fanlardan bir bo‘lib kelgan. XX-asrda koinotni inson tomonidan zabt etilishi erasi boshlanishi bilan, ushbu fanning ahamiyati yanada ortdi. Avvaliga Yer orbitasigacha uchgan inson, keyin esa Oyga qadam qo‘ydi. Ilgarilari odamzotning aqliga sig‘magan masofalarga - yaqin va uzoq sayyoralarga avtomatik kosmik apparatlar yubordi. Yillar sayin yangi sayyoralar, galaktikalar va butun boshli olamlarni kashf qilib bormoqda. Yaqin vaqtlar ichida, huddi bir zamonlar, madaniy o‘lkalar aholisi, boshqa qit'alarda koloniyalar tashkil qilganidek, odamzot ham boshqa sayyoralarda o‘z koloniyalarini tashkil qilishi, o‘zga osmon jismlarining tabiiy resurslaridan foydalanishga o‘tishi imkoniyatari, endilikda fantastika turkumiga kiritilmay qo‘ygan. Ishonmaysizmi? Eslab ko‘ring, bundan atiga 60-70 yil muqaddam, odamning Oyga qadam qo‘yishi haqida gapirilganda, bu narsa aynan fantastika deb qaralar edi. Hozirda bu allaqachon amalga oshgan haqiqatdir. Bir vaqtlar, odamozot o‘z qo‘li bilan yasagan apparat Quyosh tizimini butunlay tark etib, yulduzlararo fazoga chiqadi deyilsa, aynan fantastika deb qaralgan. Bugun bunday apparatlar amalda bor va ular bizdan mingalab a.b. masofalarda mukammal ishlab turibdi. Shunday ekan, astronomiya bundan keyin ham butun insoniyat hayotida muhim o‘rin tutuvchi amaliy fanlardan biri sifatida doim qadrlanishiga va katta qiziqish bilan o‘rganilishiga ishonchimiz komil.