Ionosfera
Balandlik ortgan sari atmosferada gazlarning zichligi tez kamaya boradi. Ayni vaqtda quyosh spektrining ultrabinafsha qismi intensivlashadi. Bu qisqa to‘lqinli nurlanish atom va molekulalarni ionlashga qodir. Bundan hosil bo‘lgan elektron va ionlar mustaqil ravishda harakatlana boshlaydi. Albatta, o‘rtacha olganda har xil ishorali zaryadlar bir-biriga tortishadi va rekombinatsiyalashadi, ya'ni qayta birikadi. Biroq, ionlar konsentratsiyasi kichik bo‘lganda ularning qarama-qarshi ishorali ion yoki elektron bilan uchrashishi uchun ko‘p vaqt talab qilinadi. Bu vaqt (soatlar va hatto kunlar) mobaynida quyosh nurlanishi ko‘p yangi ionlar hosil qilishga ulguradi. Natijada har qaysi balandlikda elektronlar va ionlarning ma'lum konsentratsiyasi vujudga keladi. Turgan gapki, bu kunning qaysi vaqti ekanligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Chunki ionlar tunda faqat rekombinatsiyalashadi.
Yer sirtidan uzoqlashgan sari elektronlar konsentratsiyasi oldin ko‘payadi (quyosh yorug‘ligining ionlovchi ta'siri ortadi), yuqori balandliklarda esa kamayadi (chunki atmosfera zichligi kamayadi). Yuqori elektron (demak ion) konsentratsiyali soha vujudga keladi. Muhit butunlay elektroneytral bo‘lib qoladi. Bu muhit ionosfera deb ataladi.
Aksariyat sayyoralarda ionosfera mavjud. Xususan, Venera, Mars, Yupiterda ionosfera borligi aniqlangan. Yer ionosferasi bir necha qatlamdan iborat. Pastki qatlam D harfi bilan belgilanadi; u kunduz vaqtida 90 km balandlikda joylashib, tunda esa g‘oyib bo‘ladi. E qatlami 110 km balandlikda joylashadi va u tunda ham saqlanib qoladi. Lekin undag elektronlar konsentratsiyasi tun vaqtida 20 martagacha kamayadi. Nihoyat, 200 va 300 km balandliklarda F1 va F2 qatlamlar joylashgan. Ulardagi elektronlar konsentratsiyasi eng ko‘p bo‘lib, xususan kunduzi 1 m3 dagi elektronlar soni ikki millionga yetadigan darajada bo‘ladi.
Hali fazoga parvoz qiladigan raketalar paydo bo‘lmasdan avval va ionlar konsentratsiyasini bevosita o‘lchashning imkoni yo‘q bo‘lgan davrlardayoq, Yer atmosferasi tarkibida ionosfera mavjudligi aniqlangan edi. Ionosfera o‘zidan qaytgan radioto‘lqinlar yordamida kashf qilingan. 1895-yilda rus ixtirochisi A.S. Popov dunyoda ilk radiogrammani uzatdi. 1901-yilda Atlantika okeani orqali radioeshittirish amalga oshirildi.
Radioto‘lqinlar atmosferaning yuqori qatlamlaridan o‘tib koinot bo‘shlig‘iga chiqib tarqab ketmasdan, aksincha atmosferaning elektron zichligi yuqori bo‘lgan qatlamlaridan qaytib, yerni qamrab olgani tufayli, bunday radioefirlarni amalga oshirish amalda imkonli bo‘ladi.
Radioto‘lqinlarning qaytishi ularning chastotasi yoki to‘lqin uzunligiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Elektronlar konsentratsiyasi ne (sm−3 bilan ifodalanadi) bo‘lgan qatlamdan 33000 m/√ne dan uzun elektromagnit to‘lqinlar qaytadi. Bu formulaga F2 qatlam uchun o‘rinli bo‘lgan ne=2·106 sm3 ni qo‘yamiz. Bundan ma'lum bo‘ladiki, uzunligi 25 m dan ortiq to‘lqinlar yordamida katta masofaga barqaror radioeshittirishlar uzatish mumkin ekan. Endi radio qabul qilgich shkala diapazoniga ko‘z tashlang: qisqa to‘lqinlar diapazoni aynan shu to‘lqin uzunligidan yoki, unga mos 12 mHz chastotadan boshlanadi.
Bundan qisqa to‘lqinlar (metrli va detsimetrli) televidenie va UQT-radioeshittirishlar uchun qo‘llaniladi. Ularni antenna (teleminora) qabul ko‘lamidagina qabul qilish mumkin. Bundan ham qisqa, santimetrli to‘lqinlardan koinot apparatlari bilan aloqa bog‘lash uchun foydalaniladi. Ular ionosfera orqali bemalol o‘ta oladi.
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/
Tvitterda: @OrbitaUz
Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/
Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|