Yorug‘lik kuchi birligi - Kandela

Turli mamlakatlarda, yorug'lik kuchining o‘lchov birligi sifatida, 1948 yilgacha sham yoki alanga yorug'ligiga asoslangan turli o‘lchov birliklaridan foydalanilgan. 1848 yilda uning o‘rniga, Plank radiatorining (qora jismning) platinaning qotish haroratidagi yorug‘ligiga asoslangan yangi birlik: "yangi /sham" joriy etildi. Bu ko‘rinishdagi o‘lchov birligi, Yoritish bo‘yicha Xalqaro Qo‘mita (CIE) va O‘TXQ tomonidan 1937 yildan avval tayyorlangan bo‘lib, u O‘TXQ ning 1946-yildagi qarori bilan e'lon qilingan edi. U, 1948 yildagi, 9- O‘TXK tomonidan qabul qilingan bo‘lib, bu konferensiyada, o‘lchov birligiga yangi xalqaro nom - kandela, va ramziy belgi cd kiritildi; 1967-yildagi 13-O‘TXK da (Rezolyutsiya 5, CR, 104 va Metrologia, 1968, 4, 43-44) bu ta'rifga tuzatish kiritilgan.

1979 yilda, Plank radiatorining yuqori haroratlarda amalda qo‘llashning qiyinligi sababidan va radiometriya sohasida paydo bo'lgan yangi imkoniyatlar, ya'ni optik nurlanish kuchining o‘lchash asosida, 16-O‘TXK

(1979 yil, Rezolyutsiya 3, CR, 100 va Metrologia, 1980,16, 56) kandelaning yangi ta'rifini qabul qildi:

Kandela - berilgan yo‘nalishda chastotasi 540·10¹² gerts bo'lgan monoxromatik nurlanish tarqatuvchi manbaning yorug'lik kuchiga teng, bu nurlanishning energetik yorug'lik kuchi, shu yo‘nalishda 1/683 Vatt taqsim steradianni tashkil qiladi.

Bundan kelib chiqadiki, chastotasi 540·10¹² gerts bo'lgan monoxromatik nurlanishning spektral lyuminessensiya effekti aniq 683 lyumen taqsim vattga teng. K = 683 lm/Vt = 683 cd·sr/Vt

Qanday qilib yer maydonini quduq bilan o‘lchash mumkin?

Bobil davlatining ko‘p sonli aholisining muayyan qismi dehqonchilik bilan, asosan boshoqli ekinlar yetishtirish bilan shug‘ullangan. Mamlakat joylashgan hududning issiq iqlimi, yer maydonlarining tez-tez sug‘orilishini talab qilgan. Bobil qo‘lyozmalarida, yer maydonlarining o‘lchamini ifodalovchi belgi ieroglif, quduqni ifodalovchi belgi ieroglif bilan bir xil bo'lgan, boshqacha aytganda, Bobilliklar dala maydonini ifodalash uchun ham, quduq so‘zini yozish uchun ham bitta ieroglifdan foydalanishgan. Bundan kelib chiqadiki, Bobil dehqonlari, bitta quduqdan chiqarilgan suv miqdori, qanday o‘lchamdagi dala maydonini sug‘orishga yetishini hisoblash orqali, ekin ekiladigan yerlarning maydonini belgilashgan. Masalan, "bir quduq yerga ekilgan arpa" kabi...

Yetti asosiy birliklarning ramziy belgilari.

�

Quyidagi jadvalda yettita asosiy kattaliklari va birlikning nomi va ularning har biri uchun, belgilanishlari keltirilgan.

(10- O�TXK (1954, Rezolyutsiya 6; CR, 80); 11- O�TXK (1960, Rezolyutsiya 12; CR, 87); 13- O�TXK (1967/68, Rezolyutsiya 3; CR, 104 va Metrologia, 1968, 4, 43); 14- O�TXK (1971, Rezolyutsiya 3; CR, 78 va Metrologia, 1972, 8, 36))

�

1]O�zbek tili lotin yozuvida SI asosiy birliklarining ramziy belgilanishlari ichida faqat kandelaning belgisi �kd�, xalqaro belgisi �cd� dan farq qiladi.

SI tizimining afzalliklari va ahamiyati

Tasavvur qiling, siz XIX asr Amerikasidasiz. Sizga bir necha miqdordagi mato zarur. AQSHda matolarni, umuman olganda uzunlikni dyum o‘lchov birligida o‘lchashadi. Dyum esa, odam bosh barmog‘i bo‘g‘ining uzunligiga teng. Endi o‘ylab ko‘ring, Sizning bosh barmog‘ingizdan ko‘ra menga mato sotayotgan sotuvchining bosh barmog‘i uzunroq bo‘lsa ho‘p-ho‘p, agar uning bosh barmog‘i kalta bo‘lsa-chi? Bu holda matoni Sizning barmog‘ingiz bo‘yicha o‘lchab olsangiz, Siz yutamasiz, aksincha holatda sotuvchi yutadi noholis holat shundaymi?...

Ushbu oddiy maishiy misoldan jiddiyroq miqiyosli misolga o‘tamiz: misolimiz tragik qiyofada: 1996-yilning kuzida Hindistonning Nyu-Deli shahri osmonida ikkita avialayner to‘qnashib ketdi. Biri - qozoqlarga tegishli, ikkinchisi - Saudiya arabistoni aviatsiyasi tarkibidagi yo‘lovchi tashuvchi layner. Jami bo‘lib 351 kishi falokat qurboni bo‘ldi.

Falokat sabablarini tekshirish bir oyga yaqin vaqtni oldi. Ekspert xulosalari e'lon qilingach, butun dunyoga achinarli va alamli tarzda ma'lum bo‘ldiki, Qozoq havo yo‘llari layneriga Hindiston yeridagi dispetcherlik markazi operatori, balandlikni egallash haqidagi buyruqni, fut o‘lchov birliklarida bergan ekan. Ekipaj uchuvchilariga esa, buyruqni metrda bajargan! Mana sizga o‘lchov birliklarining ahamiyati! Oddiygina fut va metr o‘rtasidagi munosabat tufayli aviatsiya tarixidagi qurbonlar soni bo‘yicha 4 o‘rinda turuvchi falokat yuz berdi.