Boyl - Mariott qonuni

Buyuk ingliz olimi Robert Boylning tadqiqotlari Kimyo fanining yangi bosqichga ko‘tarilishi va mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos bo‘lib hizmat qildi. U kimyoni alohida fan sifatida ajratib, uning muammolarini, mustaqil maqsad vazifalarini va ularni yechishning alohida, tibbiyotdagidan farq qiluvchi xususiy yo‘nalishlari zarur ekanligini ko‘rsatib berdi. Ko‘p sondagi rang reaksiyalari hamda cho‘kish reaksiyalarini tizimli ravishda tadqiq qilib borib, Boyl analitik kimyoga asos soldi. U endigina yuzaga kelib, tartiblanib borayotgan fizik-kimyo faning dastlabki qonunlaridan birini ochdi va u orqali fan tarixiga o‘z nomini abadiy muhrlab qo‘ydi. Robert Boyl (1627-1691) qirolich Yelizavetta zamonida yashagan omadli va o‘tkir xarakterli amaldor - Korkning birinchi gertsogi Richard Boylning 14 ta farzandi orasidagi o‘n uchinchisi bo‘lgan. Uning otasi ko‘plab yurishlarda ishtirok etib, katta miqdorda yer-mulklar va boyliklar orttirgan edi. Robert Boyl ham otasining yerlaridan biri - Irlandiyadagi Lismor Kasle hududida tug‘ilgan va butun bolaligini o‘sha yerda o‘tkazgan. U o‘z uyida, malakali murabbiylardan nihoyatda yaxshi darajada ta'lim olgan va 8 yoshida Iton universiteti talabasiga aylangan. U yerda to‘rt yil ta'lim olgach, oatsining yangi yer muklaridan yana biri - Stolbridjga yo‘l oladi.

Olaf Remerning kashfiyoti

Kassinining kuzatishlari. Asta-sekin  teleskop astronomning tan olingan tekshirish asbobiga  aylandi. Teleskopning o‘lchamlari ortadi: Gyuygensning teleskopi  92-marta kattalashtirar edi, 1670 yili Parijda 150 marta kattalashtiradigan  teleskop  paydo  bo‘ldi. Endi bu teleskopning bitta olimga tegishli emasligi, u yangi turdagi ilmiy muassasa — rasadxonaga o‘rnatilgani xarakterli  edi. Lyudovik XIV ning himoyasida bo‘lgan Parij rasadxonasiga Italiyadan  kelgan  astronom  Jan  Dominik Kassini (1625—1712) rahbarlik qilar edi.  Kassini  astronomiya  uchun juda ko‘p ish qilgan. U Saturnning Gyuygens topgan  bitta (Titan)  yo‘ldoshidan  boshqa  yana  to‘rtta  yo‘ldoshi  borligini  topadi.  O‘sha Gyuygens ochgan Saturn halqasi  Kassini  diqqat bilan  qarasa orasi ochiq ikki halqadan iborat ekan, bu oraliq  Kassini  ochiqligi  deb ataladi.  Kassini Yupiter va Saturnning o‘z o‘qi bo‘yicha aylanishini isbotladi.  Kassinining astronomik  hisoblashlaridagi   xizmatlari  ham katta: u o‘sha vaqtgacha ko‘rilmagan   aniqlikda  astronomik birlik — Yerdan  Quyoshgacha bo‘lgan masofani  aniqladi. Kassini topgan 146 mln. km bilan haqiqiy  149,6 mln. km qiymatni va  o‘sha  vaqtda  qabul  qilingan 8 mln. km ni solishtirish qiziq.

Atmosfera bosimining kashf etilishi

Havoning moddiy mavjudligi insoniyatga qadimimdan ma'lum. Eramizdan avvalgi VI-asrda yashagan yunon faylasufi Anaksimen havo barcha unsurlarning asosi deb hisoblagan. Shu bilan birga havo odam ko‘zi ilg‘amas qandaydir kuchga ega, xuddiki moddiyatdan holi (ushlab, hidlab yoki ko‘rib bo‘lmaydigan) "ruh"ga o‘xshaydi deb fikr bildiradi. Qadimgi dunyo allomalari - Demokrit, Epikur va Lukretsiylar havoning modda xususiyatiga shubha qilmaganlar va ular havoning yumaloq shakldagi mayda zarralar - atomlardan tuzilgan degan ta'limotni ilgari surganlar. Bundan tashqari ular inson qalbi ham atom tabiatiga ega ekanligini, qalb atomlari favqulodda yengil va kamharakat ekanligini ta'kidlaganlar. Aristotel havoni tabiatni tashkil etuvchi asosiy to‘rt unsurdan biri sifatida e'tirof etar ekan, u havoning vazni mavjudligini va bu vaznni uning o‘zi ichiga havo puflangan va puflanmagan sharlarning vaznini o‘lchash orqali tajribada isbotlaganini yozadi. Aristotel siyrak havoli bo‘shliq (manfiy bosimli)ning so‘rish xususiyatini yaxshi bilgan va bu faktdan "Tabiat bo‘shliqdan qo‘rqadi" degan o‘zining mashhur noo‘rin iborasini asoslagan. Reron esa havo mayda zarrachalardan iborat va ular kichik bo‘shliqlar orqali bir biridan alohidalangan deb ta'kidlaydi. U siyrak havoli fazoda "katta bo‘shliq" lar bo‘lishi mumkinligini inkor etgan va buni tabiat qonunlariga zid deb tushuntirgan. Shuni ta'kidlash kerakki, ko‘plab pnevmatik asboblarning dastlabki ixtirochisi aynan Reron hisoblanadi.

Hindcha-Arabcha pozitsion raqamlash tizimi

Ushbu raqamlash tizimi qadimgi Hindistonda paydo bo‘lgan. Bu tizimda raqamlarning yozilish shakli, qadimgi sanskrit tilidagi tegishli son nomlarining bosh harflarini devangari alifbosidagi yozilishga o‘xshatib olingan. Dastlab bu belgilar orqali 1, 2, 3 ... 9, 10, 20, 30, ... 90, 100, 1000 sonlari tasvirlangan. Keyinroq borib, bo‘sh xonani ko‘rsatish uchun maxsus belgi (qora nuqta, to‘garakcha) qo‘yish joriy qilingan. Vaqt o‘tib 9 dan katta sonlarni tasvirlovchi belgilar devangari raqamlash tizimi o‘nli sanoq tizimiga aylanib qolgan. o‘nli sanoq tizimiga qay tarzda va qachon o‘tilgan hozirgacha ma'lum emas. VIII-asr o‘rtalariga kelib ushbu pozitsion raqamlash tizimi butun Hindistonda keng qo‘llanila boshlagan. Taxminan o‘sha davrlarda bu raqamlash tizimi asta-sekinlik bilan boshqa mamlakatlarga, xususan Hindixotoy yarimoroliga, Xitoy, Tibet, o‘rta Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlariga keng yoyila boshlagan. Aynan shu raqamlash tizimining avval musulmon sharqi mamlakatlariga, keyinchalik esa Yevropa va butun dunyoga tarqalishida buyuk alloma vatandoshimiz Muhammad Muso al-Xorazmiyning xossasi favqulodda ulkan bo‘lgan. Chunki al-Xorazmiy o‘zining barcha ilmiy asarlarda, chunonchi, mashhur "Al-Jabr val Muqobala" kitobida aynan ushbu raqamlash tizimidan foydalangan. Al-Xorazmiy asarlari IX-XII-asrlar davomida dunyoning taraqqiy etgan barcha qismlarida matematikadan eng asosiy qo‘llanma bo‘lib xizmat qilgan va XII-asrda uning asarlarini lotin tiliga o‘girib, butun Yevropaga ommalashtirilgan. Shu orqali unda qo‘llangan raqamlash tizimi, ya'ni, hindcha pozitsion raqamlash usuli matematikadagi asosiy raqamlash tizimga aylangan. Al-Xorazmiy o‘z asarlarini o‘sh vaqtda musulmon sharqi uchun umumiy ilmiy til bo‘lgan arab tilida bitgan. Yevropaliklar bu tizimni al-Xorazmiy asarlari orqali tanishgani bois uni "arabcha raqamlash", tizimdagi sonlarni o‘zini esa "arab raqamlari" deb nomlashgan. Bu tarixan noto‘g‘ri atama bo‘lsa-da, lekin u ilmiy muomalada o‘rnashib bo‘lgani bois, fanga oid adabiyotlarda hali-hanuz keng qo‘llanilmoqda.

Hindcha-arabcha raqamlarning shakli ko‘p bora o‘zgargan. Arab tilida bitilgan qo‘lyozmlarda ular quyidagi ko‘rinishda ifodalangan (arab imlosiga ko‘ra o‘ngdan chapga):

٠⁼⁰ , ١⁼¹ , ٢⁼², ٣ ⁼³ , ٤⁼⁴ , ٥^{= 5} , ٦⁼⁶ , ٧⁼⁷ , ٨⁼⁸ , ٩⁼⁹

Hind-arab raqamlarining hozirgi shakli taxminan XVI-asrda paydo bo‘lgan deb hisoblanadi. Keng tarqalgan fikrga ko‘ra, bunda raqamni ifodalovchi belgi-shakldagi burchaklar soni ushbu songa teng bo‘lishi e'tiborga olingan emish. Buning qanchalik haqiqat ekani bizga qorong‘u. Bu tamoyilni quyidagi rasm orqali yaqqol tushuntirish mumkin: