Gugurt

Gugurt har doim inson maishiy turmushidagi eng asosiy elementlardan biri bo‘lgan. Bir qarashda arzimas tuyuladigan ushbu narsa uyda bo‘lmasa, pechkangizda o‘t qalay olmaysiz, ovqatingiz pishmaydi va ichingiz ham yorishmay yuraverasiz. Ixxolaynen arzimagan gugurtga ketib, nima sarguzashtlarni boshidan kechirganini esa ko‘pchilik yaxshi eslaydi. Xullas, ro‘zg‘orda markaziy o‘rinlardan birini egallovchi bu matoh istaymizmi, yo‘qmi, o‘zi bilan doim hisoblashishga majbur qiladi.

Biz gugurt donasini quti chetidagi dag‘al devorga chirq etib ishqash orqali, osongina olov chiqaramiz. Va oramizda juda ko‘pchilik, ushbu chirq etgan chaqnash lahzasida, shundoqqina ko‘z o‘ngimizda qandayin kimyoviy reaksiyalar sodir bo‘lgani haqida o‘ylab ham ko‘rmaymiz. Vaholanki, siz bilan biz shu tarzda osongina olov chiqara olishimiz uchun bundayin qulay vositani ixtiro qilish yo‘lida bir zamonlar ne-ne aql egalari bosh qotirmagan deysiz. Ha, ushbu oddiy gugurt haqiqatan ham, odamzotning eng buyuk ixtirolari sirasiga kiradi. Bunga amin bo‘lish uchun, avvallari olov yoqish uchun odamlar qanchalik qiynalishganini esga olish kifoya. «Sannikov yeri» filmi esingizdami? Shaman va ikkita baquvvat yigit olov chiqaraman deb yog‘ochni yog‘ochga obdon ishqashadi.

Albatta, bunday mashaqqatli usul bilan olov chiqarish usulidan ajdodlarimiz o‘rta asrlardayoq voz kechishgan va nisbatan osonroq tarzda o‘t yoqish usullarini o‘ylab topishgan. Masalan, buning uchun bir-biriga qattiq urganda o‘zidan uchqun chiqaradigan chaqmoqtoshni qo‘llashgan. Bunda, chaqmoqtoshdan chiqqan uchqun biror oson alangalanadigan suyuqlik yoki, xas-xashakka yo‘naltirilgan. U esa uchqundan alangalanib ketgan. Lekin, bu usul ham anchayin murakkab bo‘lib, har doim ham muvaffaqiyatli chiqavermagan. Xullas, baribir, u ham bir urinishdayoq osongina olov yoqish imkonini bermagan. Shu sababli, odamlar olovsiz qolmaslik uchun imkon qadar yonib turgan o‘tni o‘chirib qo‘ymaslikka intilishgan va cho‘g‘ni ehtiyot qilishgan. Olov yoqib olish uchun qo‘shnidan cho‘g‘ olib chiqish, yoki, tutatib olish odatiy hol edi. Mashhur filmda «gugurtmi? gugurt albatta bo‘ladi, bo‘lmasa qo‘shnidan cho‘g‘ ko‘tarib yuramizmi...» - deyilishining ham boisi shu...

Keyinchalik esa, quruq cho‘pakning uchini erigan oltingugurtga botirib olib, keyin uni cho‘pakka yopishib qurishini kutishgan. Va shu tarzda hozirgi gugurtning eng birinchi ajdodini yasashgan. Kallagi qotgan oltingugurtdan iborat cho‘pakni qizib turgan biror jismga ishqalansa, undan olov chiqqan va tezkorlik bilan, quruq va yonuvchan narsalarni, masalan, shox-shabbalarni, yoki, qog‘ozni tutashtirib olish mumkin bo‘lgan.

Biroq, aytish joizki, ushbu usullarning barchasida odamlar olov chiqarishning mexanik usuliga murojaat etishgan. Ya’ni, olov olish yoki ishqalanish, yoki zarb tufayli uchqun chiqishi hodisalariga asoslangan bo‘lgan. Hatto o‘sha kallagi oltingugurtdan iborat ibtidoiy gugurtda ham oltingugurt faqat yordamchi vazifani bajargan. Chunki, uning vositasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri olov olishning iloji yo‘q edi; albatta uni qizigan sirtga ishqash zarur bo‘lgan.

Shunday qilib, odamzotning uzoq asrlar davomida uy-ro‘zg‘orda ham, umuman hayotda eng muhim ehtiyojlaridan biri bo‘lmish – olov yoqish, ta’bir joiz bo‘lsa «mutaxassislik» talab etgan. Ishni osonlashtirish uchun nimadir qilish kerak edi. Va o‘shanda katta sahnaga mashhur kimyogar olim Bertolle chiqib keldi. Olov, ya’ni, yonish hodisasi aslida kimyoviy reaksiya natijasi ekanligini birinchi bo‘lib isbotlagan ushbu olim, agar kaliy gipoxlorit (KClO) moddasiga oltingugurt kislotasi tomizsa bir zumda olov chiqishini ko‘rsatib bergan edi. Bertollening bu kashfiyoti oson olov yoqish masalasiga butunlay boshqa tarafdan yondoshish imkonini berdi. Turli yetakchi laboratoriyalarda oddiy va qulay gugurt yaratish borasidagi ko‘p yillik izlanishlar avj oldi. Endi ular, u yoki bu kimyoviy modda surtilgan va muayyan sharoitda o‘zidan olov chiqaradigan, qulay, yengil va oson kimyoviy o‘t yoqish vositasini ixtiro qilishga kirishdilar.

Ilk muvaffaqiyatlardan biri 1812-yilda Shapsel ismli kimyogarga nasib etdi. Uning gugurtlari hali ancha xom bo‘lsa-da, lekin, baribir, chaqmoqtosh vositasida o‘t chiqarishdan ko‘ra ancha ishni tezlatdi. Shapsel gugurti ham hozirgi gugurtlarga juda o‘xshash bo‘lgan. Ya’ni, u ham, quruq cho‘pakka oltingugurt, kinovar (simob sulfidi - HgS) va Bertolle tuzi qorishmasidan iborat kallak qilingan shaklda bo‘lgan. Aslida Shapsel kinovarsiz ham muammoni hal qilishi mumkin edi. Lekin, qorishmaga kinovar qo‘shilsa, olov chiroyli qizg‘ish rangda chaqnashi uni maftun qilgan. Shapsel gugurtining eng katta kamchiligi shu ediki, uni yoqish uchun albatta Quyosh charaqlab chiqib turgan bo‘lishi kerak edi. Ya’ni, bu gugurt kallagiga lupa orqali nurni fokuslash zarur bo‘lgan. Bulutli kunda ham, qorong‘uda ham Shapsel o‘z gugurtini yoqa olmagan. Lekin u keyinchalik buning ham yo‘lini topdi. Kechasi gugurt yoqish uchun, uning kallagiga ozgina oltingugurt kislotasi tomizsa, u alanga oladigan bo‘ldi.

Shapsel gugurtlari juda qimmat va boz ustiga, xavfli ham edi. Uni qorong‘uda yoqish uchun albatta oltingugurt kislotasi kerak bo‘lardi va bu kislota juda kuchli kislota bo‘lgani uchun, ko‘pincha olov yoqmoqchi bo‘lgan odamlarga jiddiy zarar yetkazardi. Oltingugurt kislotasi teriga tushganda kuchli kimyoviy kuyishga olib keladi va odamning o‘sha joydagi terisi bir umrga xunuk, burishgan bo‘lib qoladi. Shunday vajlarga ko‘ra Shapsel gugurti omma orasida ommalashish tugul, hatto uni sotib olishga qurbi yetadigan boylar orasida ham talabga ega bo‘lmadi. Bundan ko‘ra, o‘sha eski qadrdon chaqmoqtosh kishilarga afzal ko‘rindi. Odamlarga avvalo xavfsiz va yoqish uchun qandaydir maxsus tayyorgarlik talab etilmaydigan soddaroq gugurt kerak edi haliyam.

Shu maqsadda kimyogarlar oltingugurt qorishmalari va kislotasidan ko‘ra xavfsizroq va zararsizroq bo‘lgan, hamda, albatta oson alangalanishi kerak bo‘lgan boshqa moddalarga e’tibor qarata boshlashdi. Ko‘p o‘tmay, shunday modda bu 1669-yilda nemis kimyogari Brandt tomonidan kashf etilgan oq fosfor moddasi bo‘lishi mumkinligi aniqlandi. Bu haqiqatan ham zo‘r g‘oya edi. Chunki, fosfor havoda kislorod bilan juda tez reaksiyaga kirishib, bir lahzada alanga olardi. Biroq, fosforning kamchiligi, aynan shu tezligi bo‘lgan. Chunki, kallagi fosfordan tayyorlangan gugurt chaqilganda, olov kerakli joyga tutashib ulgurmay, juda tez o‘chib qolavergan. Bu muammoni hal qilish uchun, o‘sha eski, Shapsel usulidagi, ya’ni, kallagi oltingugurt qorishmasidan iborat bo‘lgan gugurt sirtiga fosfor surilgan tarzda ishlab ko‘rishgan. G‘oyaga ko‘ra, fosfor juda tez yonib, reaksiyani oltingugurt qorishmasiga berishi, u esa, biroz sekin yonish evaziga, gugurt cho‘piga ham alanga o‘tkazishi kerak bo‘lgan. Bu vaqtda esa, odam gugurtdagi olovni kerakli joyga, masalan, qog‘ozga, yoki, o‘tinga tutatib olib ulguradi deb o‘ylashgan. Lekin bu reja xom xayol bo‘lib chiqdi. Fosfor sirtli oltingugurt kallakka ega gugurt deyarli yonmadi. Ish pachava. Vaziyatni o‘nglash uchun esa, kimyogarlar qorishma tarkibiga, qiziganda o‘zidan kislorod ajratib chiqaradigan moddalarni qo‘shib ko‘rishdi. Haqiqatan ham, yonish reaksiyasi uchun albatta kislorod mavjud bo‘lishi shart. Bu muolaja fosforli-oltingugurtli gugurtlarning yondirishni biroz osonlashtirgan bo‘lsa-da, baribir kutilgan yechimni bermadi. Gugurt tannarxi juda qimmatlashib ketdi.

Fosforli gugurtning eng omadli tarkibini aynan kim o‘ylab topganini hozirda endi aniq aytish qiyin. Lekin, manbalar bu borada birinchilik Avstriyalik mutaxassis Irini bo‘lgan deb ishonishga asos bermoqda. Irini o‘zi kuchli kimyogar bo‘lgani bilan, lekin, gugurtni sanoat miqyosida ishlab chiqarishni tashkil qilishga yetarli mablag‘i bo‘lmagan. U birgalikda gugurt ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish taklifi bilan, 1833-yilda Remer ismli tadbirkorga yozgan xati hozirda ham saqlanib qolgan va aynan shu fakt, Irinini fosforli gugurtning eng optimal tarkibini kashf qilgan degan fikr uchun asos bo‘ladi. O‘sha xatda Irini shunday yozadi:

«Bizga biror yonuvchan yelim kerak bo‘ladi. Buning uchun eng yaxshisi gummiarabika^[1] ekanini men bilaman. Shunday yelimga bir bo‘lak fosforni solib, uni yaxshilab chayqab aralashtirish zarur. Shunda fosfor va yelim bir-birga puxta aralashib, qo‘yiq massali oq shilimshiq modda shakliga kiradi. Keyin esa, bu massaga qo‘rg‘oshin periksining juda mayda kukun holiga keltirilgan zarralarini qo‘shish kerak. Keyin uni ham bir jinsli qo‘ng‘ir massa hosil bo‘lgunicha yaxshilab chayqab aralashtiriladi. Cho‘paklarni esa avvaldan tayyorlab olish kerak. Ularning uchi oltingugurt bilan qoplangan holda bo‘lishi zarur. O‘sha oltingugurt qoplamasi ustidan biz tayyorlagan fosforli massaga botirib, cho‘pakka kallak qilinadi. Keyin esa, uni quruq joyda quritiladi. Shu tarzda, biz oson va tez yonadigan gugurt olishimiz mumkin. Bu gugurtni salgina dag‘al yuzaga yengil ishqash kifoya».

Puldor tadbirkor bo‘lgan Remer mazkur loyihani katta qiziqish bilan qabul qiladi va Irini ikkalasi avvaliga gugurtning sinov partiyasini ishlab chiqarishadi. Gugurtning o‘zini Irini ixtiro qilgan bo‘lsa, uning bizga yaxshi tanish qulay va ixcham qutisini esa tadbirkor Remerning o‘ylab topgan. Chunki, Remer dastlabki partiya gugurtlardan o‘zi foydalanib ko‘rgan va cho‘ntagida bir dasta mayda gugurt cho‘plarni olib yurish qanchalik noqulay bo‘lishini ham birinchi bo‘lib o‘zi his etgan. Remer va Irini gugurt tayyorlash texnologiyasini tobora mukammallashtirib, oxirida, jahonda eng birinchi gugurt fabrikasini ochishgan. Ularning arzon va qulay gugurt mahsulotiga talab shu darajada bo‘lganki, fabrika ishlab chiqarish quvvatini bir yilning o‘zida naq 40 barobar oshirsa ham, bozordagi talab to‘liq qondirolmagan paytlar bo‘lgan. Remer favqulodda boyib ketgan. Tez orada, Yevropaning barcha katta-kichik shaharlarida o‘z gugurt fabrikalari paydo bo‘la boshlagan va ularning aksariyati aynan Remerga qarashli korxonalar bo‘lgan.

Shuningdek, Remer ziqna puldor emasdi va u ishlab chiqarishni yanada takomillashtirish uchun qo‘shimcha mablag‘ ajratishdan, yangi va yanada xavfsiz gugurt tarkibini yaratish uchun Irini va uning shogirdlarini moliyalashtirishdan pul ayamagan. Xususan, dastlabki usulda gugurtga qo‘shilgan qo‘rg‘oshin periksi ancha qimmat modda bo‘lgani uchun, gugurt tannarxini yanada arzon qiladigan boshqa moddalarni sinab ko‘rish kerak edi. Irini ko‘plab tekshirishlarni o‘tkazib, muqobil variantlarni, xususan, parafin va stearinni qo‘llash mumkinligini aniqladi. Shuningdek, anchayin xatarli modda bo‘lmish Bertolle tuzi o‘rniga ham marganes periksini qo‘llashga o‘tdi. Lekin, Remer ajoyib marketolog ham bo‘lganidan, u qo‘rg‘oshin periksli gugurtni ham ishlab chiqarishni to‘xtatmagan. Bu gugurtni u ozroq miqdorda ishlab chiqarsa-da, lekin, qimmatroq narxda faqat boylar uchun taklif qilardi va o‘zini «boy» deb hisoblaydiganlar uchun aynan shunday gugurt munosib ekanini uqtirib, yirik puldorlardan mo‘maygina foyda olardi. Boylar esa, o‘zlari uchun shunday qimmat gugurtga ham puli yetayotganini ko‘z-ko‘z qilish muhimroq bo‘lgan. Remer bu psixologiyani juda yaxshi bilgani tayin.

Tez orada, Remerning va uning raqobatchilarining gugurt sanoati mislsiz miqyoslar bilan shiddatli rivojlanib ketdi. Chunki, gugurtga bo‘lgan talab va ehtiyoj milliardlab donadan ziyod edi. Va ko‘p o‘tmay shu narsa yaqqol ayon bo‘ldiki, gugurt ishlab chiqarishni qo‘l mehnati bilan bajarish orqali bozor talabini umuman qondirib bo‘lmaydi va jarayonni imkon qadar tezlashtiruvchi texnologiyalarni qo‘llamasdan turib, maqsadga ham erishib bo‘lmaydi. Oddiyroq aytganda, endi ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirolmayotganliklari ularga pand bera boshladi. Gugurt ishlab chiqarishni shartli ravishda ikki qismga bo‘lish mumkin: birinchisi – gugurt cho‘plarini tayyorlash; ikkinchisi – yonuvchan qorishmani tayyorlash va undan cho‘pakka kallak qilish. Gugurt cho‘pagi uchun yog‘ochi to‘g‘ri va tekis o‘sadigan daraxtlar, xususan, terak, qarag‘ay, archa, tol singarilar xodasidan foydalanilgan. Avvaliga yog‘ochni maxsus presslovchi uskunalarda bosim ostida zichlab, keyin esa quritishga qo‘yishgan. Oxiri, yog‘ochni kichik-kichik g‘o‘la va to‘nkalarga maydalab, undan bizga tanish bo‘lgan, taxminan 5 sm uzunlikdagi gugurt cho‘plarini tayyorlashgan (hozir ham shunday tayyorlanadi).

Tayyor bo‘lgan gugurt cho‘plarini bir-biriga parallel qilib joylab beradigan maxsus mexanizm vositasida erib, bilqillab turgan fosforli qorishmaga yo‘naltirishgan va bo‘tqaga bir botirib olib, cho‘pakda kallak hosil qilishgan. Remerning gugurt korxonalaridagi eng birinchi mexanizmlar birdaniga 2500 ta gugurt donasini fosforli qorishmagan botirib, keyin esa quritishga yo‘naltiradigan bo‘lgan. Albatta, bu jarayon ikki marta takrorlangan. Chunki, avvaliga gugurt cho‘pini oltingugurt yoki parafinga, keyin esa, fosforli bo‘tqaga botirib olish kerak bo‘lgan. Shundagina, bir ikkinchisining ustidan tushgan ushbu kimyoviy qatlamlar, gugurt qutisi devoriga yengil ishqaganda, lop etib alanga olib ketgan.

Gugurt tayyorlash jarayonida aynan ushbu fosforli massani tayyorlash jarayoni qiyinroq bo‘lgan. Ayniqsa, bunda kerakli proporsiyalarni aniq qo‘sha olish, shuningdek, yetarlicha aralashtirish muhim bo‘lib, kamroq aralashtirilsa ham, ko‘payib ketsa ham, gugurt sifati buziladi. Shu sababli, texnologlar avvaliga qorishmaning barcha tarkibiy qismlarini yaxshilab tuyib, kukun ko‘rinishiga keltirib olishadi. Avvaliga bu jarayon ham ishchilar tomonidan qo‘lda bajarilgan bo‘lsa, keyinchalik, Remer yaxshi muhandislarni yollab, buni ham mexanizatsiyalashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Buning uchun, muhandislar maxsus katta cho‘yan qozonlar sistemasini o‘ylab topishgan. Biri ikkinchisining ichiga kirib turadigan cho‘yan qozonlardan birida fosforli bo‘tqa tayyorlangan bo‘lsa, ikkinchisida iliq suv aylanib yurgan. Shu tariqa, Remer va Irini gugurtlari ko‘p yillar mobaynida butun bozorni egalladi va raqobatsiz muhitda javlon urdi.

Biroq, oradan bir necha yil o‘tib, Remerning moliyaviy muvaffaqiyatlariga soya soluvchi ijtimoiy muammolar yuzaga chiqa boshladi. Bu muammolar gugurt tarkibidagi fosfor sabab paydo bo‘lgan bo‘lib, uning zaharli ekanini avvaliga ko‘pchilik bilmagan. Gugurtdan shunchaki maishiy maqsadda, kuniga ko‘pi bilan bir necha o‘n marta foydalanadigan oddiy odamlar buning zararini deyarli sezishmagan bo‘lsa-da, lekin, gugurt fabrikalarida ishlovchi ishchilarning salomatligi juda tez yomonlasha boshlagan. Ishlab chiqarishda yuzaga keladigan va ishchilar o‘zi bilmagan holda, nafas orqali o‘pkasiga to‘plab oladigan fosfor bug‘lari kishilarni mayib qila boshlagan. Va ko‘p o‘tmay ma’lum bo‘ldiki, gugurt sanoatining salomatlikka ta’siri ko‘zgu ishlab chiqarish va boshqa sohalardagidan ko‘ra yomonroq va zararliroq ekan. Boz ustiga, atiga bir necha yil o‘tib, badniyat odamlar va suiqasd vasvasasiga uchragan ruhan nosog‘lom kishilar, fosforli gugurtlarning kallagini uqalab, undan zahar tayyorlashni o‘rganib olishdi. Bu esa, jamiyatda zaharlab o‘ldirish usuli bilan qotillik qilish, hamda, o‘z-o‘zini zaharlab o‘ldirish holatlarining avj olishiga olib keldi. Nimadir qilish kerak edi. Allaqachon ommalashib bo‘lgan va katta foyda keltiradigan biznesga aylangan gugurt ishlab chiqarishni taqiqlab qo‘yib bo‘lmasdi. Lekin, odamlarning fosfordan zaharlanishini oldini olish birlamchi vazifaga aylangandi.

Gugurt ishlab chiqaruvchilarning baxtiga, 1847-yilda, Shreter ismli kimyogar fosforning zaharli bo‘lmagan allotropik shakli – qizil fosforni kashf qildi (Irini gugurtida oq fosfor qo‘llanilgan). Qizil fosforning tabiiy ko‘rinishi amorf modda bo‘lib, uning vositasida gugurt ishlab chiqarish jarayonini salomatlikka zararsiz qilish g‘oyasini birinchi bo‘lib, mashhur nemis kimyogari Betxer amalga oshirdi. U ham, oltingugurt va Bertolle tuzi aralashmasini maxsus yelimda qorib, keyin unidan, avvaldan parafin bilan qoplangan gugurt cho‘pagiga kallak qilgan. Lekin, uning dastlabki tajribalari omadsiz chiqqan: bunday gugurt dag‘al sirtga ishqaganda biroz tutab o‘chib qolavergan va alanga umuman hosil bo‘lmagan. Betxer taslim bo‘lmasdan, qizil fosforni endi shuningdek, gugurt qutisidagi dag‘al yuzaga ham aralashtirish kerakligini payqab qoladi. Ya’ni, uning gugurtlarida yonishni aynan qutining o‘zi ta’minlagan. Yangi usulda ishlab chiqarilgan gugurtlar shuningdek bir maromda yonadigan chiroyli sariq alanga chiqarishi bilan, odamlarni qiziqtirib qo‘ydi. Shuningdek, Betxer gugurti, Irini gugurtida mavjud bo‘lgan yoqimsiz hiddan holi bo‘lgani uchun tez ommalashdi. Betxer ixtirosini sanoatga tadbiq etishni birinchi bo‘lib 1851-yilda Shvetsiyada aka-uka Lundstryomlar uddalashdi. Shu sababli ham, Yevropada uzoq yillar mobaynida, qizil fosfor asosidagi gugurtlarni «shved gugurti» deb atashgan. Bunday gugurtlar qutisiga «xavfsiz gugurt» degan yozuv tushirilgan bo‘lgan va u Irini gugurtidan ham tez ommalashgan. Siz bu yozuvni hozir ham ayrim gugurt qutilaridan uchratishingiz mumkin. Qutilardagi «Safety matches» yozuvi aynan shu ma’noni bildiradi. Xavfsiz gugurt ishlab chiqarish miqyosi ortib borib, butun bozor ehtiyojini to‘la qanoatlantirar darajaga yetishi bilan, jahon mamlakatlarida birin-ketin oq fosforli gugurtlarni ishlab chiqarish, keltirish, sotish va qo‘llash taqiqlana boshladi. Hozirda esa, dunyoning barcha mamlakatlarida faqat xavfsiz gugurt ishlab chiqariladi va ishlatiladi.

Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/