Haumea

Haumea (136108 Haumea) - kattaligi jihatdan to‘rtinchi o‘rinda turuvchi karlik sayyora. Transneptun obyekt va Plutoid hisoblanadi. Uni ilk marta, bir biridan mustaqil ravishda Andalusiya Astrofizika instituti olimi Xose Luis Ortis hamda talaba Pablo Santos-Sanzlardan iborat Ispaniyalik ilmiy guruh, hamda, Kaliforniya Texnologiya universiteti olimlari Maykl Braun, Chedvik Truxilo va Devid Rabinovitslardan iborat ilmiy guruhlar kashf qilishgan. AQSHlik guruh Haumeani 6-may, 2004-yildagi fotosuratlar asosida, 2004 yilning 28-dekabrida kashf qilgan edi. Biroq, ilmiy guruh rahbari Maykl Braun, avvaliga to‘la ishonch hosil qilish uchun, qo‘shimcha dalillarni o‘rganishga kirishdi. U 2005 yilning 7-iyuliga yangi osmon jismining kashf qilingani haqida ma'ruza-e'lon tayyorlagan edi. Lekin oilaviy sabablarga (shu kuni Braun qiz farzand ko‘rgan edi) ko‘ra bu chiqishni keyinga surishga majbur bo‘lgan. Bu orada, Ispaniyalik astronom olim va talaba, Kaliforniyadagi tadqiqotlardan mutloq bexabar holda, Serra-Nevada rasadxonasidagi 36-santimetrli teleskop yordamida Haumeani kashf etishdi. Ular olgan ma'lumotlar Malyorka universitetida qayta tekshirib, tasdiqlangach, ispanlar o‘z kashfiyotlari haqida 2005-yilning 29 - iyul kuni e'lon qilishdi.

Dastavval, bu obyektga shartli nom sifatida 2003-EL₆₁ biriktirildi. AQSH guruhi bu obyektga "Santa" (Santa Klaus) degan om berishgan. Chunki u nasroniylarning milod bayramidan keyin kashf qilingan edi. Ispanlar esa unga, Iberiya bahor ma'budasining nomi - "Ataetsina"ni taklif qilishdi. 17-sentyabr, 2008 yilda, Devid Rabinovits taklif etgan nom - Haumea (Gavay orollari xalqlarining hosildorlik ma'budasi) rasman tasdiqlandi va Haumea Quyosh tizimining karlik sayyoralari safiga kiritildi.

Haumea orbitasi ham arxiv fotosuratlari asosida 1955 yilga qadar qayta tekshirilgan. U ekliptikaga nisbatan 28,2º burchak ostida og‘gan. Orbita ekstsentrisiteti 0,1975. Orbitasining katta yarim o‘qi, 42,98 a.b. (6,43 milliard km). Haumeadan Quyoshgacha eng uzoq masofa 51,47 (7.7 milliard km), eng yaqinlashganida esa, 34,49 (5.16 milliard km). Haumeaning Quyosh atrofida to‘liq aylanib chiqish davri 281,8 yil.

Haumeaning massasi uning tabiiy yo‘ldoshlariga ko‘ra aniqlangan va u (4,004±0,040)·10²¹ kg ni(Pluton massasining taxminan 38% qismi) tashkil qiladi. o‘rtacha zichligi taxminan 2,6-3,34 gr/sm³ atrofida. Haumeaning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri va orbita tekisligiga nisbatan og‘ish burchagi hozircha noma'lum.

2005 yilda Haumeaning ikkita tabiiy yo‘ldoshi - Xiiaki ((136108) Haumea I Hi'iaka) va Namaka ((136108) Haumea II Namaka) aniqlangan. Ular haqida ma'lumotlar juda taqribiy va hozircha Xiiaki ~350 km diametrga ega va Haumeadan 49,9 ming km masofada, 48,9 kunda aylanib chiqishi hisoblangan. Namaka esa, 18 kunda Haumeani aylanib chiqadi va uning o‘lchamlari Xiiakiga nisbatan deyarli ikki barobar kichik.

Kashf etilishi
Kashf etgan olim	Maykl Braun, Xose Luis Ortis
Kashf etilgan joy	Kaliforniya, AQSH / Andalusiya, Ispaniya
Kashf etilgan sana	28-dekabr, 2004 yil / 25-iyul 2005 yil.
Haumeaning orbital ko'rsatkichlari
Perigeliy	34,494401 a.b.
Afeliy	51,475447 a.b.
Katta yarim o‘q (α)	42,98492 a.b.
Orbita ekstsentrisiteti (e)	0,1975233;
Siderik aylanish davri	102937 kun; ?281,83 yil.
Orbital tezligi (v)	4,484 km/soniya;
Peritsentr argumenti	240,582838º
Og‘ishi	28,201975º
Yo‘ldoshlari	2 (Xiiaki, Namaka)
Haumeaning fizik ko‘rsatkichlari
Sirt yuzasi (S)	2·10⁷ km²;	Albedo	0,84
Massasi (m)	~(4,006±0,04)·10²¹kg;	Ko‘rinadigan yulduz kattaligi	17,3^m;
o‘rtacha zichligi (?)	~2,6-3,3 g/sm³;	Mutloq yulduz kattaligi	0,02^m;
o‘rtacha radiusi	~718 km;	Sirtidagi o‘rtacha harorat	50 K (-223 ºC)