Orbita . U Z

...Ilm-fan fazosi uzra!

  • Shrift o'lchamini kattalashtirish
  • Odatiy shrift o'lchami
  • Shrift o'lchamini kichiklashtirish

Yupiter

E-mail Chop etish PDF
Maqola Reytingi: / 77
Juda yomon!A'lo! 

Yupiter

Yupiter Quyosh tizimidagi eng katta sayyora. Quyoshdan uzoqlashish tartibida beshinchi va Yerga nisbatan Quyoshdan 5.2 marta uzoqroq masofada harakatlanadi. Yupiter Quyosh atrofida deyarli 12 yilda bir marotaba to‘liq aylanib chiqadi. Uning ekvatorial diametri Yernikidan 11,2 marta katta bo‘lib, 142984±2 km ni tashkil qiladi. Yupiterning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri, boshqa sayyorlarga nisbatan eng kichik bo‘lib, ekvatorida 9 soat, 50 daqiqa va 30 soniyani, o‘rta kengliklarida esa, 9 soat, 55 daqiqa va 40 soniyani tashkil qiladi. Shu tarzda Yupiter ham xuddi Quyosh singari qattiq jism kabi aylanmay balki, turli qismlarida turlicha aylanish tezligi hosil qiladi. o‘ta tezkor aylanishi tufayli bu sayyora qutblarida katta siqilish va zichlikning ortishi paydo bo‘ladi. Yupiter massasi Yer massasidan 318 barobar katta. o‘rtacha zichligi esa 1.326 gr/sm3 bo‘lib, Quyoshning o‘rtacha zichligiga yaqin qiymat hisoblanadi. Yupiterning aylanish o‘qi uning orbitasiga deyarli perpendikulyar - burchak 87°. Ekvatoridagi erkin tushish tezligi 24.79 m/s2.

Yerdan kuzatilganida Yupiterning yorqinligi, Oy va Veneradan keyingi uchinchi eng yorqin osmon jismi bo‘lib, buyuk qarama-qarshilik vaqtlarida uning ko‘rinadigan yulduz kattaligi -2,94m gacha yetadi. Yupiter yerdan eng uzoqlashganida esa, uning yulduz kattaligi ?1,61m gacha xiralashishi mumkin. Yer va Yupiter orasidagi masofa 588 milliondan 967 million km gacha bo‘lgan masofada o‘zgarib turadi. Sayyoraning Quyoshdan o‘rtacha uzoqligi 778,57 million km (5.2 a.b.).

Mazkur sayyoraning ekvator tekisligining orbita tekisligiga nisbatan og‘ishi atiga 3,13° bo‘lganligidan, bu sayyorada fasllar almashinuvi bo‘lmaydi.

Yupiterning sirti katta hajmdagi bulutlar qatlami bilan o‘rab olingan. Yaqqol ko‘zga tashlanadigan manzaralardan biri - ulkan qizil dog‘ bo‘lib, u XVII-asrdan buyon olimlar nigohida. Qizil dog‘ 1644-yilda Robert Gukning kuzatishlari orqali ilk marta aniqlangan edi. Qizil dog‘ning o‘lchamlari 35000 ga 14 000 km radiuslardagi ovalsimon shakl bo‘lib, sayyoraning janubiy tropik va janubiy mo‘tadil kengliklari o‘rtasida joylashgan. Qizil dog‘ shakli va rangi vaqt bo‘yicha davriy o‘zgarib turadi. Masalan, uning XX-asr boshidagi o‘lchamlari XXI-asr boshidagidan deyarli ikki barobar katta bo‘lgan. Katta qizil dog‘ o‘ziga xos uzoq yashovchi ulkan uyurma bo‘lib, u soat miliga qarshi yo‘nalishda aylanib, 144 yer soatida bir marta to‘liq aylanib chiqadi.

Ulkan qizil dog‘dan tashqari, hozirgi vaqtda (2000 yildan buyon) Yupiterda yana bir qizil dog‘ - kichik qizil dog‘ ham paydo bo‘lgan. U 1938-yili Yupiterning 30° janubiy kengligida paydo bo‘lgan uchta ovalsimon oq dog‘larning (uyurmalar) o‘zaro bir-biriga yaqinlashib, oxiri, avvaliga 1998 yilda ikkitasining, keyinchalik, 2000-yilda uchinchisining ham avvalgi ikkitasiga birlashib ketishidan hosil bo‘ldi. 2005-yilda esa bu uyurma ham qizil tusga kira boshladi va u endilikda kichik qizil dog‘ deb yuritilmoqda. 2006-yilda katta va kichik qizil dog‘lar bir-biriga o‘ta yaqin masofada yaqinlashib keldi. Ko‘pchilik olimlar ularning o‘zaro birlashib ketishini taxmin qilishgan edi. Biroq, dog‘lar, o‘zaro urinma bo‘yicha teginib, qayta uzoqlasha boshladi.

Yupiter atmosferasi 89.8% vodorod va 10.2% geliydan iborat. Metan 0.2% va ammiak 0.1% ulushlarda bo‘lib, kam miqdorda etan, atsetilen, fosfen, va suv bug‘lari mavjudligi aniqlangan. Yupiter atmosferasi qalin va quyuq bulutlar qatlami bilan qoplangan. Yupiter bulutlari ammiakning kristallangan va shabnamlangan ko‘rinishlaridan iborat. Yupiterning atmosferasida ham yer atmosferasidagi singari, Ekzosfera, Termosfera, stratosfera, tropopauza va troposferalarni ajratish mumkin. Yerdan farqli ravishda, Yupiter atmosferasida mezosfera va Mezopauza mavjud emas. Atmosferaning yuqori qatlamlari harorat juda baland. Sayyora atmosferasidan ichkarilagani sari, tropopauzagacha harorat pasayib boradi. Termosferada Yupiter o‘z nurlanishining eng katta qismini yo‘qotadi. Aynan Termosferada, Yupiterning ionosferasi va qutb yog‘dusi shakllanadi.

Atmosfera qatlami 1000 km dan iborat bo‘lib uning eng quyi qatlamlarida toza gaz qavatidan keyin qalin bulutli qatlamni teleskoplarda ko‘rish mumkin. Suyuq molekulyar holatdagi vodorod qatlami 24000 km. Bu qatlamda bosim 300 GPa, harorat esa 11000 K gacha yetadi. Keyin esa, suyuq metall vodorod qatlami bo‘lib, u 42000 km qalinlikda va o‘z ostida kichik o‘lchamli temir-silikatli yadroni saqlaydi. Yadro radiusi 4000 km atrofida. Yadro va metall vodorod qatlami chegaralarida harorat 30 000 K gacha yetib boradi.

Yupiter chiqaradigan issiqlik miqdori uning Quyoshdan oladigan issiqlik energiyasi miqdoridan ikki barobar ko‘proq. Bunga sabab esa, sayyoraning doimiy ravishda ammo sekinlik bilan (yiliga 1 mm) siqilib borayotganligidan bo‘lishi mumkin.

Sayyoraning magnit maydoni murakkab bo‘lib, yaxshi o‘rganilmagan. U ikki qismdan iborat: dipolli maydon Yupiterda 1.5 mln km masofagacha tarqaladi va ikkinchisi - nodipolli magnit maydoni magnitosferaning qolgan qismini egallaydi. Hozirgi vaqtda olimlar, Yupiter magnit maydoni nafaqat dipol va nodipolli maydonlar, balki, kvadrupol, oktupol va boshqa garmonikalarga ham egaligi haqida ilmiy farazlarni ilgari surishmoqda. Yupiter sirtidagi magnit maydon kuchlanganligi 10 - 15 ersted bo‘lib, Yernikidan deyarli 20 barobar kuchli. Yupiterning magnit qutblari yerning magnit qutblariga nisbatan teskari joylashgan.

Hozirda Yupiterning 79 ta tabiiy yo‘ldoshi aniqlangan bo‘lib, quyosh tizimi sayyoralari orasida bu eng katta ko‘rsatkich hisoblanadi. Yupiter yo‘ldoshlari ikki turkumga - ichki va tashqi yo‘ldoshlarga tasniflanadi. Ulardan eng kattalarini - Io, Gannimed, Yevropa va Kallistoni 1610-yilda Galileo Galiley kashf etgan edi. Bu yo‘ldoshlar va sayyoraga eng yaqin masofadagi Amalteya yo‘ldoshi Yupiter ekvatori tekisligidagi fazoda harakatlanishadi.

Yupiterning eng katta, ya'ni, Galiley yo‘ldoshlari ichida, eng qiziqarlisi bu - Yevropa hisoblanadi. Chunki bu yo‘ldoshda, xuddi yerdagi kabi ulkan ummon mavjud bo‘lib, uning chuqurligi 90 km gacha yetadi. Yevropa ummonining hajmi, Yerdagi dunyo okeani hajmidan ancha katta. Olimlarning fikricha, Yevropadagi ummonda, bir hujayrali organizmlar uchun yetarli darajada hayot sharoiti mavjud bo‘lishi mumkin ekan. Yevropaning sirti qalin muz qatlami va undagi keng yo‘l-yo‘l chiziqlar bilan o‘ziga xosdir.

Io esa, astronomlarni o‘ta faol vulqonlari bilan o‘ziga jalb etadi. Ioda butun quyosh tizimidagi eng faol vulqonlar mavjud bo‘lib, yo‘ldosh sirti, vulqon chiqindi jinslari bilan qoplangan.

Gannimed esa, nafaqat Yupiterdagi, balki, butun quyosh tizimidagi tabiiy yo‘ldoshlar ichida eng kattasi hisoblanadi. Uning sirti kraterlar bilan qoplangan va ulkan yoriqlar - daralar mavjud.

Kallistoda ham uning sirti ostida joylashgan ummon borligi taxmin qilinadi. Bunga ayrim ishoratlar mavjud bo‘lib, ular orasida, Kallistoning kuchli magnit maydonini biror bir o‘ta o‘tkazgich suyuqlik hosil qilishi mumkinligi ta'kidlanadi.

Galiley yo‘ldoshlarining o‘ziga xosligi shundaki, ular, doimo sinxron ravishda, Yupiterga faqat bir tarafi bilan yuzlangan holatda harakatlanishadi. Undan tashqari, bu yo‘ldoshlarning o‘z sayyorasidan uzoqlashishi tartibida zichligining kamayib borishi ham xarakterli. Masalan, Io - 3,53 g/sm, Yevropa- 2,99 g/sm, Gannimed - 1,94 g/sm, Kallisto esa - 1,83 g/sm o‘rtacha zichlikka ega. Bu ko‘rsatkich, yo‘ldoshdagi suv miqdoriga bog‘liq bo‘lib, masalan Ioda u deyarli yo‘q, Yevropada 8%, Gannimed va Kallistoda esa ularning massasining deyarli yarmini tashkil qiladigan miqdorni egallashi ilmiy farazlarda ilgari surilgan.

Yupiterning qolgan yo‘ldoshlari ancha kichik o‘lchamlarda bo‘lib, qoyasimon notekis shakllardagi jismlardir. Kichik yo‘ldoshlar ichida eng qiziqarlilari bu Metida va Adrasteya bo‘lib, ular radiusi 128 ming kilometrlik orbita bo‘ylab, sayyorani 7 soat ichida to‘liq aylanib chiqadi va bu Yupiter yo‘ldoshlari ichida eng tez aylanadiganlaridir. Yupiter yo‘ldoshlarining nomi "e" bilan yakunlanadiganlari, qolganlariga nisbatan teskari yo‘nalishda harakatlanishadi. Masalan Ananke, Karme, Sinope va Pasife shunday yo‘ldoshlardandir.

Yupiterning barcha yo‘ldoshlari tizimining umumiy diametri 124 million km ni tashkil etadi. Olimlarning fikricha uzoq o‘tmishda Yupiterning yo‘ldoshlari yana ham ko‘p bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ulardan aksariyati ulkan sayyoraning ulkan gravitatsiya ta'sirida sayyora sirtiga qulab tushgan bo‘lishi mumkin ekan.

Yupiter ekvator tekisligida sirtidan 50000 km masofada joylashgan siyrak halqasi mavjud. Halqaning eni 1000 km atrofida. Bu halqani 1979-yilda "Voyajer-1" tomonidan aniqlangan.

Yupiterning tabiiy yo'ldoshlari:

 

Tabiiy

yo‘ldosh nomi

Sayyora sirtidan

o‘rtacha

uzoqligi

(ming km.)

Aylanish davri

(kun)

Diamteri yoki

o‘lchamlari

(km)

Ochilgan yili

Kashf

etgan olim

1

Io

421.6

1.77

3680

1610

G.Galiley

2

Yevropa

670.9

3.55

3100

1610

G.Galiley

3

Gannimed

1070

7.16

5300

1610

G.Galiley

4

Kallisto

1880

16.69

4840

1610

G.Galiley

5

Amalteya

181

0.5

140x260

1892

E. Barnard

6

Gimaliya

11470

250.6

120

1904

Ch.Perrayn

7

Elara

11780

260.1

120

1905

Ch.Perrayn

8

Pasifeya

23300

735*

40

1908

F.Melott

9

Sinope

23700

758*

22

1914

S.Nikolson

10

Lisiteya

11710

260

22

1938

S.Nikolson

11

Karme

22350

692*

24

1938

S.Nikolson

12

Ananke

20700

617*

20

1951

S.Nikolson

13

Leda

11100

240

10

1974

Ch.Kouell

14

Metida

127.96

0.29

49

1979

S.Sinott

15

Adrasteya

129.8

0.27

25

1979

D.Danielson

16

Fiva (Teba)

221.9

0.67

110

1980

S.Sinott

17

Femisto

7393216

129.87

8

2000

 

18

S/2000 J 11

17144873

287.93

4

2000

 

19

Karpo

17144873

458.62

3

2003

 

20

S/2003 J 12

17739539

482.69

1

2003

 

21

Evporie

19088434

538.78*

2

2002

 

22

S/2003 J 3

19621780

561.52

2

2003

 

23

S/2003 J 18

19812577

569.73

2

2003

 

24

S/2011 J 1

2010100

580.7

1

2011

 

25

S/2002 J 2

20307150

588.82

1

2010

 

26

Telksinoe

20453753

597.61*

2

2004

 

27

Evante

20464854

598.09*

3

2002

 

28

Gelike

20540266

601.40*

4

2003

 

29

Ortozie

20567971

602.62*

2

2002

 

30

Iokaste

20722566

609.43*

5

2001

 

31

S/2003 J 16

20743779

610.36*

2

2003

 

32

Praksidike

20823948

613.9*

7

2001

 

33

Garpalike

21063814

624.54*

4

2001

 

34

Mneme

21129786

627.48*

2

2003

 

35

Germippe

21182086

629.81*

4

2002

 

36

Tione

21405570

639.8*

4

2002

 

37

Gerse

22134306

672.75*

2

2003

 

38

Etne

22285161

679.64*

3

2002

 

39

Kale

22409207

685.32*

2

2002

 

40

Taygete

22438648

686.67*

5

2001

 

41

S/2003 J 19

22709061

699,12*

2

2003

 

42

Xaldene

22713444

699.33*

4

2001

 

43

S/2003 J 15

22720999

699.68*

2

2003

 

44

S/2003 J 10

22730813

700.13*

2

2003

 

45

S/2003 J 23

22739654

700.54*

2

2004

 

46

Erinome

22986266

711.96*

3

2001

 

47

Ayode

23044175

714.66*

4

2003

 

48

Kallixore

23111823

717.81*

2

2003

 

49

Kalike

23180773

721.02*

5

2001

 

50

Kalliroe

23214986

722.62*

9

2000

 

51

Evridome

23230858

723.36*

3

2002

 

52

S/2011 J 2

23267000

726.8*

1

2011

 

53

Pazife

23307318

726.93*

2

2002

 

54

S/2010 J 1

23314335

724.34*

2

2010

 

55

Kore

23345093

776.02*

2

2003

 

56

Killene

23396269

731.1*

2

2003

 

57

Evkelade

23483694

735.2*

4

2003

 

58

S/2003 J 4

23570791

739.29*

2

2003

 

59

Gegemone

23702511

745.5*

3

2003

 

60

Arxe

23717051

746.19*

3

2002

 

61

Isonoe

23800647

750.13*

3

2001

 

62

S/2003 J 9

23857808

752.84*

1

2003

 

63

S/2003 J 5

23973926

758.64*

4

2003

 

64

Sponde

24252627

771.6*

2

2002

 

65

Avtonoe

24264445

772.17*

4

2002

 

66

Megaklite

24687239

792.44*

5

2001

 

67

S/2003 J 2

30290846

1077.02*

2

2003

 

68 Veleduto 18980000 1 2017
69 Pandiya 11525000 3 2017
70 S/2016 J 1 20595000 1 2017
71 S/2017 J 1 23484000 2017
72 S/2017 J 2 23241000 2017
73 S/2017 J 3 20694000 2017
74 S/2017 J 9 21430000 2017
75 S/2017 J 5 23196400 2017
76 S/2017 J 6 22395000 2017
77 S/2017 J 7 20571500 2017
78 S/2017 J 8 23174400 2017
79 Ersa 11483000 2018

 

Yupiterning orbital ko‘rsatkichlari

Perigeliy

7,405736·108 km; 4,950429 a.b.

Afeliy

8,165208·108 km; 5,458104 a.b.

Katta yarim o'q

7,785472·108 km; 5,204267 a.b.

Orbita ekstsentrisiteti (e)

0,048775;

Siderik aylanish davri

4332,589 kun; 11,8618 yil

Sinodik aylanish davri

398,88 kun;

Orbital tezligi (v)

13,07 km/soniya

Peritsentr argumenti

275,066

Yo"ldoshlari

67

Og'ishi

1,03° ekliptikaga nisbatan;

6,09° quyosh ekvatoriga nisbatan.

Yupiterning fizik ko'rsatkichlari

O'rtacha radiusi

69 911 ± 6 km;

Ekvatorial radiusi

71 492± 4 km;

Qutb radiusi

66 854 ± 10 km;

Sirt yuzasi

6,21796±1010

Hajmi (V)

1,43128±1015 km ;

Massasi (m)

1,8986±1027 kg;

O'rtacha zichligi (ρ)

1,326 gr/sm3

Ekvatoridagi erkin tushish tezligi (g)

24,79 m/soniya2 ; (2,535 g)

Sirtidagi ikkinchi kosmik tezlik

59,5 km/soniya;

Ekvatorial aylanish tezligi

12,6 km/soniya; 45 300 km/soat;

Aylanish davri (T)

9,925 soat.

O'qining og'ish burchagi

3,13

Albedo

0,343 bond ; 0,52 geometrik albedo.

Ko'rinadigan yulduz kattaligi

?4.7

Sirtidagi o'rtacha harorat

737 K (464 °C)

Atmosfera bosimi

9.2 MPa (92 bar)

Yupiter atmosferasi tarkibi:

Atmosfera bosimi

20-220 kPa;

Balandlik shkalasi

27 km;

Vodorod (H2)

89,8±2,0 %

Geliy (He)

10,2±2,0 %

Metan (CH4)

~0,3 %

Ammoniy ( NH4+ )

~0,026 %

Vodorod deyterid (HD)

~0,003 %

Etan (CH3·CH3)

0,0006 %

Suv

0,0004 %

Shuningdek muzlagan holatdagi, ammoniy, suv, ammoniy gidrosulfidi (NH4SH) aniqlangan.

 


* Boshqalarga nisbatan teskari yo'nalishda aylanadi.


Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/

Tvitterda: @OrbitaUz

Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/

Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz

Yangilаndi: 09.10.2019 07:47  
Maqola yoqdimi? Do'stlaringizga ham tavsiya qiling:
Banner

Orbita.Uz infotekasi

Milliy bayramlarimiz

Yaqin kunlardagi rasmiy bayramlar, kasb bayramlari, muhim tarixiy va xalqaro sanalar.

26 - may - Kimyogarlar kuni


1 - iyun - Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni


5 - iyun - Iyd al-Fitr - Ramazon hayiti (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


13 - Iyd al-Adho - Qurbon hayoti kuni (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


 

1 - Sentyabr - Mustaqillik kuni. (Dam olish kuni)


2 - Sentyabr - Bilimlar kuni.


 

1 - Oktyabr - Ustoz va murabbiylar kuni. (Dam olish kuni)

O'zbekiston shaharlari ob-havo ma'lumotlari

Orbita.Uz do'stlari:

Ziyo istagan qalblar uchun:

O'zbek tilidagi eng katta elektron kutubxona!

​Ўзбекча va o'zbekcha o'zaro transkripsiya!
O'zbekcha va ўзбекча ўзаро транскрипция!

Bizning statistika


Orbital latifalar :) :)

"Dohiyona" qisqartirish:

????????????????????????


Birliklar Konvertori

Birlik / Kattalik turini tanlang:
Qiymatni kiriting:

Natijaviy qiymat:

© Orbita.uz

Kontent statistikasi

Foydalanuvchilar soni : 368
Kiritilgan mаqolalar soni : 880
O'qilgan sahifalar soni : 11736265

Tafakkur durdonalari

Dunyo imoratlari ichida eng ulug'i - MAKTABDIR! (M Behbuduy)