Orbita . U Z

...Ilm-fan fazosi uzra!

  • Shrift o'lchamini kattalashtirish
  • Odatiy shrift o'lchami
  • Shrift o'lchamini kichiklashtirish
Bosh sahifa Horijlik olimlar Galileo Galiley. Medichi yulduzlari. (ikkinchi hikoya)

Galileo Galiley. Medichi yulduzlari. (ikkinchi hikoya)

E-mail Chop etish PDF
Maqola Reytingi: / 8
Juda yomon!A'lo! 
Maqola mundarijasi
Galileo Galiley. Medichi yulduzlari. (ikkinchi hikoya)
«Yangi ko‘zoynaklar»
«Yulduzlar axboroti».
Kepler, Madjini, Klaviy.
Buyuk kashfiyotlar yili.
Rimni zabt etish.
«Buyuk gersogning faylasufi va birinchi matematigi».
«Qutqaruvchi dekret».
O‘zgarishlarni kutib.
«Olam tuzilishi».
Sud va hukm.
Yana Medichi Yulduzlari.
Xotima.
Hamma sahifa

Medichi Yulduzlari

1979- yilning  noyabrida  Vatikan  1633-yili inkvizatsiya sudi hukm qilgan Galileo Galileyni oqlamoqchi bo‘ldi. U vaqtda Galileyni «Quyosh Olamning markazi, u harakatlanmaydi, Yer esa Olamning markazi emas va harakatlanadi, degan to‘g‘riga o‘xshash  fikriga  ishongani va uni himoya qilgani uchun...» «xudosizlikda  kuchli gumonsirashgan» edi. Galileyni oqlash haqidagi gap II Vatikan  Soborida (1962-1965) ham bo‘lgan edi.  Oqlashni  olimning  400  yilligiga (1964-yilga)  to‘g‘rilashmoqchi  edi,  ammo,  hatto ilm fan shunchalik  taraqqiy etgan  XX-asrda  ham nasroniy dini katolik mazhabi ruhoniylari uchun masala bahsli - tortishuvli  bo‘lgani uchun ulgurishmadi. Shunday bo‘lsada, Galiley asarlari (Kopernik va Keplerlarning asarlari) bilan bir qatorda 1835 yildayoq «Taqiqlangan indeks»dan chiqarilgan edi. Galiley ustidan sud, uning qaytarilishi odamlarni, ko‘pgina fandan yiroq kishilarni ham uch yarim asr davomida hayajonlantirib keldi. Bunda badiiy adabiyot ajratgan e’tibor ham xarakterli. (Bertold  Brextning Galileyning hayoti»  pyesasini eslash kifoya.)

XVI va XVII-asrlar chegarasida odamlar va olimlar tasavvurida ham Olam tuzilishi  masalasi  ancha  chalkash  edi.  Eramizdan  oldingi IV asrda Aristotel bizga ko‘rinadigan yettita sayyora Yer atrofida aylanadi, aslida esa ular mahkamlangan  xrustal  sferalar  aylanadi, sakkizinchi sferani qo‘zg‘almas Yulduzlar egallaydi,— deb tasdiqlaydi. Munajjimlar sayyoralarni quyidagicha turlarga  ajratishgan: ikkita yoritqich — Oy va Quyosh, ikkita yomonlik olib keluvchi sayyora — Mars va Saturn, ikkita yaxshilik manbai bo‘lgan sayyora — Yupiter  va Venera hamda  bitta  betaraf  sayyora — Merkuriy.


Aristotelning,  ayniqsa,  uning   izdoshlarining  qoidalarida bu sxemadan og‘ishini,  aytaylik, sayyoralarning ajoyib «qaytma» harakatlarini — biror momentda sayyoralar ko‘rinma harakati yo‘nalishini qarama-qarshisiga o‘zgartirishini  tushuntirish   yo‘q edi.  Asta-sekin  bu  qoida  bilan kuzatishning aniq  belgilangan  ma’lumotlari  orasida qarama-qarshilik paydo bo‘ldi.  Eramizning  II- asrida  Ptolomey  kuzatish ma’lumotlarini maksimal hisobga oladigan  sistema  tuzdi.  Bunda  u sayyoralar yordamchi (episikllar) aylana bo‘ylab harakatlanib, o‘z navbatida bu aylanalarning markazlari (deferenti) Yer atrofida aylanadi, deb hisoblaydi. Yangi  ma’lumotlarni hisobga olish ishtiyoqi sistemani yanada murakkablashtirishga olib keldi. Sistemani saqlab qola olgan olimlarning  matonat  va  aqliga  qoyil  qolish lozim.

Nikolay Kopernik (1473-1543) butunlay kutilmagan  yo‘lni taklif etdi. Uning diqqat bilan ishlab chiqqan, kuzatishlar bilan mos keluvchi sxemasi Quyosh sistemasiga  yondoshuvning  bugungi  barcha asoslarini  o‘z ichiga oladi: sayyoralar Quyosh atrofida aylanadi, jumladan Yer ham; bundan tashqari, Yer sutkalik  harakat qiladi; Oy  Yer  atrofida aylanadi. Bunday   yondoshishda   kuzatish  ma’lumotlari  bilan moslashtirishda  aniqlanmagan momentlar qolsa ham sistema juda ham soddalashdi. Kopernikning fikricha sayyoralarning harakati aylanalar bo‘ylab tekis harakatga (Aristoteldagi kabi) yaqin, ehtimol, albatta bo‘ladigan og‘ish mohiyati unchalik bo‘lmasa-da, yana Ptolemeydagi kabi episikllarni talab etgan. Episikllar orbitalarning elliptik ekanini kashf  etgan Keplerdagina  yo‘qoldi.  Kopernikning  sistemasi  sifatiy  hodisalarga asoslangan sof tavsifiy nazariya emas edi. Unda juda ko‘p sondagi hisoblashlar bor edi; Quyoshgacha  bo‘lgan  masofa, aylanishlar davrlari va hokazo. Faqat mana  shunday nazariya Ptolemeyning kuzatishlarni hisobga olgan nazariyasi bilan raqobat qila olardi.

Yerning aylanishi  mumkinligini  pifagorchilar  ham  ko‘rsatgan edi. Shu sababli  ham  cherkov  yerning aylanishi  haqidagi  nazariyani  pifagorchilarniki deb atagan edi. Bu yerda quyidagi sababga ko‘ra Kopernikning nomini tilga olmaslikni lozim topishdi. Kopernikning «Osmon sharlarining aylanishi haqida» degan (u vafot etgan yili nashr etilgan) kitobida so‘z boshi bo‘lib (ehtimol, uni Kopernik yozmagandir), unda  Kopernik  tizimi  faqat astronomik hisoblashlar uchun  qulay  matematik  sxema  deb  e’lon qilingan edi. Unda qaraladigan harakatlar  esa  xayoliy deb e’lon qilindi.  Demak,  kitobda  «haqiqiy» harakatlar haqida so‘z bormaydi. Bu matematiklarning  xizmat  vazifasiga  kirmaydi! Bu masalani  faylasuflar  va  dindorlar  diniy  kitoblardagi  aqidalarga mos ravishda hal etmoqlari kerak. Kitob  papa Pavel III ga bag‘ishlangan edi. Bunday kelishuv cherkovni  qanoatlantirar  va  kitobni  dinsiz deb ayblab bo‘lmasdi. Matematiklarga  o‘z hisoblashlarida xayoliy sxemalardan foydalanishga ruxsat etilgan edi. Kopernikning  jadvallaridan  foydalanuvchi iezuit-astronomlar, xususan, taqvimlarni  qayta  tuzish ishlarini  qiladigan  hisoblashlarda bundan foydalanishlari  istisno emas edi.

So‘zsiz  Yer  harakatlanmaydi,  Quyosh harakatlanadi degan ta’limot qolishi lozim edi. Hatto, boshqa  sayyoralar  haqida  ham cherkov  bunchalik murosasiz emas edi (diniy kitoblarda ular haqida hech narsa yozilmagan). Tixo Bragening Quyosh Yer atrofida, qolgan sayyoralar esa quyosh atrofida aylanadi, degan sistemasiga  ham  chidashgan. O‘sha Tixo Brage kometalar haqiqiy  dunyoga tegishli emas, ular tashqaridan keladi deb (aytganday Galiley boshqa nuqtai nazarda edi) o‘z mohiyatiga ko‘ra billur sferalar bilan xayrlashgan edi.

Shunday qilib, Kopernik sistemasi  qulay  matematik sxema, pifagorchilar ta’limoti esa dinsizlik. Chegara ana shunday o‘tardi. Bunday murosasozlikka  Galiley  tayyor  emas edi;  «Mening  fikrimcha Kopernikni bo‘shashtirish kerak emas,  chunki  Yerning  harakati, Quyoshning harakatlanmasligi  uning  ta’limotidagi eng  muhim  jihat  va  umumiy  asosdir. Shu sababli, uni butunlay rad etish yoki u qanday bo‘lsa, Shunday qoldirish lozim!» Galiley  Yerning harakati xayoliy  bo‘lmay,  balki  haqiqiydir  degan  fikrda  qat’iy  turdi.

Olamning  geliotsentrik  tizimi  uchun bo‘lgan keskin kurashga  Galiley  oddiy  yo‘l  bilan  kelmadi.  Kopernikning  tizimiga  juda   erta ishonib, ancha vaqtgacha o‘zining  bu tizimni  qo‘llab-quvvatlaydigan  dalillarini  e’lon  qilishga  jur’at etmadi (bu haqda 1597-yili Keplerga yozilgan xat guvohlik beradi).

XVII-asr  Quyosh  sistemasiga o‘xshash boshqa Olam haqida  fikr yurituvchi  shoir  va  faylasuf  Jordano Brunoni  namoyishkorona  ravishda   gulxanda  kuydirish  bilan  boshlandi. 1610 yili Galiley o‘z ilmiy ijodining eng yuqori cho‘qqisiga keldi: tabiiy harakatlar (erkin tushish va yuqoriga otilgan jism harakati)ni  yigirma  yillik  tadbiqi  ajoyib yakunlandi. U o‘zining buyuk kashfiyotlari haqida kitob boshlaydi va kutilmaganda uni noma’lum muddatga kechiktiradi. Nima bo‘ldi?  Galileyning ilmiy faoliyatida Shunday voqea ro‘y berdiki, bu ishchan  Galileyning  butun yoshligi sarflangan kashfiyotlarini nashr etishni ikkinchi darajaga surishga majbur etdi. Galiley o‘zining Kopernik sistemasini yoqlaydigan hal qiluvchi dalillari bor va bundan buyon uning hayoti o‘sha  g‘oyalarni  targ‘ibot  etishga  qaratilishi  lozim  degan  qarorga keladi.  O‘sha  muhim  dalillarni eslaylik.



Yangilаndi: 15.02.2019 11:04  
Maqola yoqdimi? Do'stlaringizga ham tavsiya qiling:

Sizda mulohaza qoldirish imkoniyati mavjud emas. Mulohaza qoldirish uchun saytda ro'yxatdan o'tish kerak.

Banner

Buyuk olimlar fotogalereyasi

Orbita.Uz infotekasi

Milliy bayramlarimiz

Yaqin kunlardagi rasmiy bayramlar, kasb bayramlari, muhim tarixiy va xalqaro sanalar.

26 - may - Kimyogarlar kuni


1 - iyun - Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni


5 - iyun - Iyd al-Fitr - Ramazon hayiti (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


13 - Iyd al-Adho - Qurbon hayoti kuni (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


 

1 - Sentyabr - Mustaqillik kuni. (Dam olish kuni)


2 - Sentyabr - Bilimlar kuni.


 

1 - Oktyabr - Ustoz va murabbiylar kuni. (Dam olish kuni)

O'zbekiston shaharlari ob-havo ma'lumotlari

Orbita.Uz do'stlari:

Ziyo istagan qalblar uchun:

O'zbek tilidagi eng katta elektron kutubxona!

​Ўзбекча va o'zbekcha o'zaro transkripsiya!
O'zbekcha va ўзбекча ўзаро транскрипция!

Bizning statistika


Orbital latifalar :) :)

Massaning saqlanish qonuni


Birliklar Konvertori

Birlik / Kattalik turini tanlang:
Qiymatni kiriting:

Natijaviy qiymat:

© Orbita.uz

Kontent statistikasi

Foydalanuvchilar soni : 368
Kiritilgan mаqolalar soni : 880
O'qilgan sahifalar soni : 11838824

Tafakkur durdonalari

Xitoydan bo'lsa ham ilm o'rganinglar.

Hadis