Me'yoriy son

07.02.2017 09:47 Muzaffar Qosimov Ma'lumotnomalar - Matematika
Chop etish
Maqola Reytingi: / 3
Juda yomon!A'lo! 

Me'yoriy son

π soni singari sonlarda verguldan keyin keladigan cheksiz raqamlar ketma-ketligidan muayyan davriylik qonuniyatlarini qidirish matematiklar uchun eski ermaklardan biri hisoblanadi. Matematiklar π soni bu - «me’yoriy» son deb taxmin qiladilar. Ya’ni, bunda davriylikning istalgan tugal ketma-ketligi, mutlaq tasodifiy ketma-ketlik uchun qanday ehtimollik kutilgan bo‘lsa, xuddi shunday ehtimollik bilan takrorlanadi. XX asrning eng mashhur fantast-yozuvchilaridan biri Karl Sagan qalamiga mansub «Kontakt» romanida, Koinotdan kelgan ongli mavjudotlar doira tasvirini aynan π sonidagi davriy ketma-ketlik tarzida kodlab ifodalashadi. Bu – geometrik shakllarni raqamlar vositasida «chizish» borasidagi eng oddiy va mashhur misollardan biridir. Bunday me’yoriy sonlar borasida shuningdek ayrim falsafiy-teologik mulohazalar ham yuzaga kelganki, ular oddiy kitobxonlarni ham va mutaxassislarni ham birdek qiziqtiradi va o‘yga toldiradi. Bunday mulohazalarda ularni yoqlovchilar tomonidan, π soni kabi fizik konstantalarda insoniyat uchun yuborilgan qandaydir «ilohiy» mujdalar yashiringan emish.

Bunday fikrlarni ma’qullovchi mutaxassislarning fikriga ko‘ra esa, agar π soni haqiqatan ham me’yoriy son bo‘lsa, unda π sonidagi verguldan keyingi cheksiz raqamlar ketma-ketligida muhim ilmiy, fizikaviy qonuniyatlar, chunonchi atomlarning koordinatalari, inson va boshqa jonzotlarning irsiy kodlari, bizning fikrlarimiz, miyamiz faoliyati asoslari va hatto xotira mexanizmlarimiz puxta matematik kod bilan yashirilgan bo‘lishi mumkin emish. Bunday fikrga qarama-qarshi fikrlovchi boshqa olimlar esa, π soni va boshqa me’yoriy sonlarda hech qanday ilohiy xosiyat ham, biror bir muhim ilmiy kod ham yo‘qligini bot-bot ta’kidlashadi va ilmni bunday nuqtai nazardan o‘rganmaslikka chaqirishadi.

Ba’zi matematiklar esa «me’yoriy son» tushunchasidan tashqari, «mutlaq me’yoriy son» va «shunchaki me’yoriy son» degan tushunchani ham qo‘llashadi. Ularning fikriga ko‘ra, mutlaq me’yoriy son – istalgan sanoq tizimida me’yoriy son bo‘laveradi. Bunda, masalan, biror me’yoriy son o‘nli sanoq tizimida ham, ikkilik va sakkizlik sanoq tizimida ham me’yoriy sonligicha qolishi kerak. Shunchaki me’yoriy son esa, muayyan aniq bir sanoq tizimidagina me’yoriy son bo‘ladi.

Me’yoriylik xossasi – sanoq tizimida istalgan bir son olinsa, undagi raqamlar ketma-ketligi – ushbu sanoq tizimini tashkil etuvchi raqamlar uchun teng ehtimollikka ega bo‘lishi kerak. Shuningdek, unda har bir juftlik raqamlar va har bir uchlik raqamlar ketma-ketligi ham teng ehtimollikka ega bo‘lishi kerak. Masalan, biz kundalik foydalanadigan sanoq tizimimiz – o‘nlik sanoq tizimi deyiladi. Chunki, uning asosida 0 dan 9 gacha bo‘lgan 10 ta raqamdan foydalanamiz. Me’yoriy son qoidasiga ko‘ra, masalan, agar π soni me’yoriy son bo‘lsa, unda mazkur sonadagi dastlabki 10 millionta raqam ichida 7 raqami taxminan 1 million marta davriy takrorlanishi kerak. Amalda ham bu π sonining dastlabki 10 millionta raqami ichida 7 raqami 1000207 marta takrorlanadi va bu hisob-kitob orqali kutilgan ehtimoliy qiymatga juda-juda yaqin ko‘rsatkichdir.

Me’yoriy son tushunchasini 1909-yilda farang matematigi va siyosat arbobi Emil Borel (1871-1956) fanga kiritgan bo‘lib, u π sonidagi tasodifiy raqamlar ketma-ketligi uchun mazkur atamani joriy qilishni taklif etgan edi. 1933-yilda esa, «Champernoun soni» nomini olgan va o‘nlik sanoq tizimida ilk me’yoriy son sifatida qayd etilgan son kashf etildi. Tarixda eng birinchi bo‘lib kashf etilgan mutlaq me’yoriy son esa 1916-yilda Vatslav Serpinskiy tomonidan aniqlangan. Hozirda esa, π soni bilan bir qatorda shuningdek, √2, e va ln2 sonlari ham me’yori son bo‘lishi mumkinligi haqida o‘z isbotini kutayotgan taxminlar mavjud.

.

"π soni" nomli rasm. Unda π sonining juda kichik bir qismi tasvirlangan bo‘lib, har bir raqam alohida rang bilan kodlangan. Rasmda ranglarning davriyligi raqamlarning davriyligiga muvofiq keladi. Matematiklar π sonini ham me'yoriy son bo‘lsa kerak deb taxmin qilishadi.


Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:

Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/

Tvitterda: @OrbitaUz

Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/

Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz

Yangilаndi: 04.12.2018 10:20