Xo‘sh, qani ular?

Yulduzlar g‘uj bo‘lib, osmonni to‘ldirgan oydin kechada Somon Yo‘lining jozibasidan lol qolgan har qanday odam, favqulodda ulkan Koinot qarshisida o‘zining nafaqat mitti zarra ekanini, hattoki, o‘ta ojiz va noqis ekanini ham his qiladi. Ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladigan sanoqsiz yulduzlar va poyonsiz osmon manzarasi odamni qandaydir falsafiy o‘ylarga toldiradi. Nahotki shunday keng va favqulodda ulkan Koinotda bizdan o‘zga ongli mavjudotlar bo‘lmasa. Mayli, ongli mavjudotlar tugul, shunchaki hayot asari ham topilarmikin?

Zamonaviy astronomiyadagi ma'lum Koinotning sarhadlarining qay darajada ulkan va cheksiz ekanini aqlga sig‘dirishi qiyin. Qanchalik qiyin bo‘lmasin, katta sonlarni va Borliq masshtablarini tasavvur qilishga urinib ko‘ring. Biz esa misollar bilan siga yordam berishga urinamiz.

Kislorod - nafas elementi

Davriy jadvalda kislorod 8-raqam ostida joylashgan. U Yer sayyorasida eng ko‘p tarqalgan elementdir. Sayyoramizning deyarli yarmisini aynan kislorod atomlari tashkil qiladi. Birgina Yer qobig‘ining 16-km qalinlikdagi eng yuqori yuza tashqi qismining o‘zida umumiy massaning 1/3 qismi kislorod atomlaridan iborat.

Kislorod quruqlikdagi ko‘plab birikmalarning tarkibida mavjud bo‘ladi. Ya'ni, u boshqa ko‘plab turdagi atomlar bilan birikib, xilma-xil molekulalar hosil qila oladi. Bizni o‘rab turgan havoda esa kislorod alohida element sifatida mavjud. Havoning 1/5 qismi ikki atomli kisloroddan iborat bo‘ladi. Shu kabi, ikkita kislorod atomlaridan iborat molekulani kislorod molekulasi deyiladi.

Kislorod nafaqat eng keng tarqalgan element, balki, Yerdagi hayot mavjudligi uchun eng muhim va zaruriy element hamdir. Biz nafas olganimizda o‘pkamizga havo to‘playmiz. o‘pkada esa, havodagi kislorod organizm ehtiyojlari uchun singdirib olinadi. Tanamizga tushgach, kislorod atomlari oziq-ovqatlar orqali kirib kelgan boshqa moddalar bilan birikadi. Shu tariqa, organizmning hayoti va faoliyati uchun zaruriy energiya ishlab chiqariladi.

Qadimgi yadroviy reaktor

1930-yillar oxiriga kelib, olimlar Enriko Fermi hamda Leo Silard uranning parchalanishi orqali zanjir reaksiyasini hosil qilish mumkinligini tushunib yetishdi. Kolumbiya universitetida tajriba olib borar ekan, Fermi hamda Silard, uranda subatom zarrachalar, ya'ni, neytrinolar chiqib kelayotganini payqashdi va bu zanjir reaksiyasi bilan birga, yadroviy qurollarni yaratish ishiga ham poydevor bo‘lishini payqashdi. Keyinchalik Leo Silard: "Men o‘sha tunda dunyo tamom bo‘ldi deb o‘ylagandim" deb yozgan edi. Boshqariladigan yadroviy zanjir reaksiyalari jarayoni favqulodda murakkab va mushkuldir. Shu sababli ham, 1972-yilda farang fizigi Fransis Perren Gabondagi Oklo nomli hudud yaqinida, bundan taxminan 2 milliard yil muqaddam ona tabiatning o‘zi ishga tushirib qo‘ygan tabiiy yadro reaktoriga duch kelganida, hayratdan lol qolgan edi.

Ajoyib kvadratlar

Afsonalarg ko‘ra, ajoyib kvadratlar o‘yinini qadimgi Xitoyda o‘ylab topishgan ekan. Ushbu g‘oyat qiziq matematik o‘ying bag‘ishlangan ilk qo‘lyozm ma'lumotlar esa, eramizdan avvalgi 2200-yillarg taalluqli bo‘lib, Imperator Yu zamonasidagi shunday kvadratlar haqid so‘z yuritadi. Ajoyib kvadrat N² sondagi kataklardan iborat bo‘lib, kataklarning har biriga, boshqasida takrorlanmaydigan butun sonlar yozilgan. Sonlarning kataklarda joylashuv tartibi shunday bo‘lishi kerakki, ularni istalgan yo‘nalishda - xoh gorizontal, xoh vertikal v xoh diagonal yo‘nalishda qo‘shib chiqilsa, barch taraflarda yig‘indi bir xil chiqishi kerak.