Oy toshlari

Yerdan turib ham qurollanmagan ko‘z bilan sirtini kuzatish mumkin bo‘lgan yagona osmon jismi - Oy bo‘ladi. Oyni o‘rganish bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar butun boshli mustaqil fan - selenologiyani shakllantirgan. Oyga uyishtirilgan kosmik parvozlar esa uning sirtiga oid jinslarni, ayniqsa, Oy toshlarini o‘rganish imkonini berdi. Oy toshlarining oxirgi partiyasi Yerga 1976-yilda keltirilgan edi.

Oy bizga faqat bir tarafi bilan qarab turadi. Lekin bu Oy umuman harakatsiz degan noto‘g‘ri taassurot uyg‘otmasligi lozim. Oy ham o‘z o‘qi atrofida aylanadi. Lekin, uning o‘z o‘qi atrofida aylanish jarayoni juda olis uzoq o‘tmishda uning Yer atrofida aylanish jarayoni bilan sinxronlashib, uyg‘un monandlikka kelgan. Yani, Oyning o‘z o‘qi atrofida aylanish davri uning Yer atrofini aylanib chiqish davriyligi bilan tenglashib qolgan va shu sababli, har ikkala jism muttasil aylanishda bo‘lgani bilan, baribir biz Oyning faqat bir tarafini ko‘ramiz.

Chang va g‘ubor bo‘lmasa...

(Ayzek Azimovdan tarjima asosida)

O‘lim qosh bilan qovoq orasidan ham yaqin degan iborada jon bor. Bir muddat avval bizning xonadonimiz a'zosidek bo‘lib qolgan to‘tiqushimiz o‘ldi. U 5 yoshda edi. Biz uni juda ham yaxshi ko‘rardik. U doim diqqat markazimizda bo‘lib, xonadonimizning katta-yu kichik barcha a'zosining mehri tushgan jonivor edi. Biz unga yaxshi qarardik. Vaqtida suvini yangilardik, qafasini tez-tez tozalardik va doim ozuqasini berib borardik. Uni xona bo‘ylab uchishga ham ko‘p qo‘yib yuborardik. Unga ayrim qisqa so‘zlarni ham o‘rgatdik. Yelkamizga qo‘nsa va biz ovqat yeyayotgan likopdan uvoq cho‘qisa indamasdik. Qaytanga, bundan xursand bo‘lardik ham. Xullas, biz o‘zimiz ham uni xuddi oilamiz a'zosidek ko‘rardik va unga ham o‘zini shunday his qilishiga imkon berardik.

Rind papirusi

Qadimgi Misr matematikasiga oid saqlanib qolgan tarixiy ashyolar ichida Rind papirusi eng muhimi sanaladi. Eni 30 sm, uzunligi taxminan 5 m atrofida bo‘lgan ushbu o‘rog‘liq qog‘oz Nil daryosining sharqiy sohilidagi Fiva shahrida joylashgan sag‘analardan birida topilgan. Uni Axmes ismli odam yozgani ma'lum. Papirusda ierogliflar tizimiga o‘xshash bo‘lgan ieratik yozuv sistemasidan foydalanilgan. Papirusning yozilgan vaqtini tarixchilar eramizdan avvalgi 1650-yillarga taalluqli deb hisoblaydilar. Shunga ko‘ra, Axmes matematika tarixida nomi bizgacha yetib kelgan birinchi odam ham bo‘lib chiqadi! Bundan tashqari, aynan ushbu papirus - yozuvda turli matematik amallarni ifodalovchi belgilar qo‘llangan ilk yozma manba hamdir. Masalan, «qo‘shish» amalini ushbu papirusda bir juft oyoq ko‘rinishida belgilangan. Oyoqlar qo‘shilayotgan qiymatga qarab turgan tarzda chizilgan.

Xoll effekti

1879-yilda amerikalik fizik Edvin Xoll qiziq bir fizik tajriba o‘tkazdi. U yupqa to‘rtburchak oltin plastinani kuchli magnit maydoniga, ushbu magnit maydoni tekisligiga perpendikulyar tarzda joylashtirdi. Keling, x va x’ o‘sha tilla to‘rtburchakning ikkita qarama-qarshi tomonini ifodalasin; y va y‘ esa qolgan yana ikkita qarama-qarshi tomoni bo‘lsin. Olim tilla to‘rtburchakning x va x’ tomonlariga batareykaning qutblarini uladi va tok x yo‘nalishda oqishni boshladi. Shunda Xoll hayrat bilan shuni kuzatdiki, y va y’ tomonlar orasida ham muayyan elektr kuchlanishi yuzaga keldi. Ushbu kuchlanish esa, tokning zichligi va magnit maydoni qiymati B_z ning ko‘paytmasiga proporsional ekan. Ko‘p yillar mobaynida, Xoll effektidan amaliy foydalanish sohasini topish qiyin bo‘ldi. Chunki, bunda hosil bo‘layotgan kuchlanish qiymati juda past edi. Lekin, ushbu effekt, XX-asrning ikkinchi yarmida butun dunyo bo‘ylab son-sanoqsiz sondagi ilmiy tadqiqotlar va tajriba-sinov ishlanmalarida anchayin foydali manba sifatida qo‘llanildi. Aytish joizki, Xoll tomonidan bunday past kuchlanishni kashf qilishi, elektron kashf qilinishidan naq 18-yil avvalroq sodir bo‘lgan edi.