Butunjahon kvant kuni!
(#WorldQuantumDay)

Butunjahon kvant kuni, yoki, butunjahon kvant fani kuni – 2021-yildan buyon, har yili 14-aprel kuni nishonlanishi yo‘lga qo‘yilgan. Ushbu bayram sanasiga butun dunyo bo‘ylab kvant mexanikasi sohasida izlanib kelayotgan olimlar tomonidan asos solingan bo‘lib, sanani nishonlashdan maqsad – keng jamoatchilik uchun kvant fani va texnologiyalarini tushunishda yordam ko‘rsatish, hamda, ushbu fanning ilg‘or jabhalaridagi yutuqlar bilan yaqindan tanishtirishdir.

Kvant fizikasi sohasidan jilla qursa sirtdan xabardor bo‘lgan do‘stlarimiz nima uchun aynan ushbu sana tanlanganini darhol fahmlashgan bo‘lsa kerak. Bu – Plank doimiysining dastlabki uchta raqamini yaxlitlangani ko‘rinishidagi sana bo‘lib, ma’lumingizkim, bu son 4,135667696 × 10-15 eV·s (elektronvolt-soniya) ni tashkil qiladi. Kvant fizikasi –tabiatni hozirgi zamon ilm-fani erishgan eng fundamental darajada tadqiq qilish sohasi bo‘lib, u tabiatdagi jarayon va hodisalarni atom va subatom zarrachalari miqyosida bayon qilib beradi. Kvant fizikasining dunyoga kelishi va taraqqiy etishi – XX-asrning dastlabki qismiga to‘g‘ri kelgan bo‘lib, bu jarayon dunyoni klassik fizikadan (Nyuton fizikasidan) – hozirgi zamonaviy fizikaga, ya'ni, o‘z ichiga umumiy va maxsus nisbiylik nazariyasini, hamda, kvant mexanikasi sohalarini qamrab olgan butunlay boshqa fizika olamiga yetaklab kirgan jarayon bo‘lgan edi.

«Parker» kosmik zondi Quyosh toji orqali o'tdi

Endi u inson qo'li bilan yaratilgan eng tezkor apparatg aylandi.

2024-yilning eng so'nggi kunlarida «Parker Solar Probe» kosmik zondi Quyosh tojiga yana bir bor sho'ng'ib chiqdi v bu orqali qator yangi rekordlarni ham o'rnatdi. U dastlab 2021-yild Quyoshga yetib borgan edi.

Aslida «Parker» 24-dekabr kuniyoq navbatdagi yaqinlashuv chog'ida Quyosh toji ichkarisiga kirib ketgandi. Lekin u keyingi bir nech sutka mobaynida signallarga javob bermadi v shu sababli ham, uning keyingi taqdiri shubha ostida qolayotgan edi. NASA muhandislari umidsizlikka tushmay, sabr bilan kutganliklari evaziga, 27-dekabr kuni Grinvich bo'yich soat tongi 5 da zond yana aloqaga chiqdi. Qayd etish joizki, bu safargi maksimal yaqinlashuv chog'ida «Parker» Quyoshdan atigi 6,1 mln masofada bo'lgan bo'lib, bu ko'rsatkich yulduzimizga eng yaqin sayyora bo'lmish Merkuriy orbitasidan deyarli 10 barobar yaqindir. Taqqoslash uchun eslatib o'tamizki, Yerimiz v Quyosh oralig'idagi masofa deyarli 150 million km ni tashkil qiladi. NASAdagilarning ta'kidlashicha, bu safargi yaqinlashuvni ham zond juda yaxshi o'tkazgan v unda hech qanday nosozliklar yuzaga kelmagan.

Loksodroma

Buyuk geografik kashfiyotlardan so'ng dengizchilik shiddat bilan rivojlanib, kemalar butun sayyoramiz dengiz va ummonlari bo'ylab suza boshlagan zamonlarda, xaritashunoslar va ayniqsa darg'alar oldida o'ta muhim bir masala ko'ndalang chiqdi. Ya'ni, Yerning sharsimon shaklda ekani e'tiboridan, ochiq dengizda yo'nalishni to'g'ri belgilash va masofani chamalash - o'ta muhim vazifaga aylandi. Aynan shu maqsadda, XV-asrdan boshlab geodeziya va kartografiyada loksodroma tushunchasi keng yoyila boshladi. Loksodroma - fanga navigatsiya maqsadlarida joriy qilingan tushuncha bo'lib, uni shuningdek sferik spiral, yoki, rumb chizig'i ham deyiladi. Loksodroma go'yoki ulkan ilon singari, Yer sharini o'rab-chirmab oladi va qutblar yaqinida buraladi, lekin, hech qachon qutblarga yetib bora olmaydi. Loksodroma chizig'i xaritada barcha meridianlarni muntazam burchak ostida kesib o'tadi.

Tritemiy poligrafiyasi

Bizning davrimizda kriptografiya asosida murakkab matematik nazariya yotadi. Biroq, qadimgi davrlarda xat-xabarlarni shifrlash uchun juda jo'n usullardan foydalanishgan va bunda masalan, xabar matnidagi harflar shunchaki alifbodagi o'ziga qo'shni har bilan almashtirib yozilgan. Bunday tarzdagi shifrlashda masalan «men» so'z «nfo» bo'ladi va ho kazo. Albatta, bundayin oddiy shifrlarni yechish ziyrak odamlar uchun unchalik qiyinchilik tug'dirmagan. Ayniqsa, IX-asrda yashab o'tgan arab olimi Abu Yusuf Yoqub ibn Isa'hoq ibn Saboh al-Kindi (801-873) tomonidan ishlab chiqilgan takroriylik tahlili usulini qo'llash orqali bu kabi shifrlashni ochish yanada oson bo'lib qolgan. Takroriylik usuli muayyan tilda aynan qaysi harflarning eng ko'p qo'llanishini tahlil qilishga asoslangan bo'lib, masalan ingliz tilidagi so'zlarda harflarning eng ko'p qo'llanilishi quyidagicha ketma-ketlikda bo'ladi: ETAOINSHRDLU. o'zbek tilida esa eng ko'p qo'llanadigan harflar AINLROTDMGS bo'ladi. Shu tariqa shifrlangan xabar mazkur metod vositasida tahlil qilish orqali, uni katta ehtimol bilan shifrdan to'g'ri yechish mumkin. Masalan, ingliz tilida Q harfidan keyin deyarli doimo U keladi va ho kazo.