Bir tonna yog‘och og‘irmi, bir tonna temir og‘irmi?

Bir tonna yog‘och og‘irmi, bir tonna temir og‘irmi? - degan hazilakam savol hammaga ma'lum. Odatda o‘ylamasdan turib, bir tonna temir og‘ir degan javobni beradilar, bu qaltis javobdan o‘tirganlar o‘rtasida qahqaha ko‘tariladi. Agar bir tonna temirdan ko‘ra bir tonna yog‘och og‘ir degan javob berilsa, hazilkashlar yana ham qattiqroq kulgi ko‘tarishsa kerak. Bunday deyish kelishmagandek ko‘rinadi, lekin qat'iy aytganda - shu to‘g‘ri javob!

Masala shundaki, Arximed qonuni faqat suyuqliklar uchungina emas, balki gazlar uchun ham to‘g‘ridir. har bir jism havoda o‘zi siqib chiqargan havoning og‘irligicha o‘z og‘irligidan "yo‘qotadi". Temir ham, yog‘och ham o‘z og‘irligini, albatta qisman yo‘qotadi. Ularning asl og‘irligini topish uchun yo‘qotilgan og‘irlikni qo‘shish kerak. Binobarin, bizning misolimizda yog‘ochning asl og‘irligi = 1 tonna + yog‘och hajmidagi havoning og‘irligi; temirnnng asl og‘irligi = 1 tonna + temir hajmidagi havoning og‘irligi. Ammo bir tonna yog‘och bir tonna temirga qaraganda ancha (deyarli 5 marta) katta hajmni ishg‘ol qiladi, shuning uchun bir tonna yog‘ochimnzning asl og‘irligi bir tonna temirning asl og‘irligidan ko‘proq! Aniqroq qilib aytmoqchi boo‘lsak, shunday deyishimiz kerak edi: havoda bir tonna keladigan yog‘ochning asl og‘irligi havoda bir tonna keladigan temirning asl og‘irligidan ko‘proq

Bir tonna temir 1/8 kub metr, bir tonna yog‘och esa 2.5 kub metr joyni ishg‘ol qilganidan ular siqib chiqargan havoning og‘irligi o‘rtasidagi ayirma 2.5 kg ga yaqin bo‘lishi kerak. Bir tonna yog‘och bir tonna temirdan haqiqatda mana shuncha og‘ir!!!

Gapiruvchi kesilgan bosh

Bu "mo‘jiza" ko‘pincha kichik shaharlarda kezib yuruvchi sayyor sirk, muzey va "panoptikum"larda ko‘rsatilar edi. O‘z shaharlariga kelgan ana shunday ko‘chma teatrlarga tushgan tamoshobinlar hambunga o‘xshash nayrangbozlikni ko‘rganlar. Siri bilan oshno bo‘lmaganlarni u chindan hayron qoldiradi: siz o‘z oldingizda ustiga tarelka qo‘yilgan stolni ko‘rasiz, tarelkaning ustida esa... ko‘zlari miltillatib, gapirib va ovqatlanib turgan odamning tirik boshini ko‘rasiz! Go‘yo stolning ostida tanasini berkitadigan joy yo‘qdek ko‘rinadi. To‘siq bo‘lgani sababli stolga yaqin kelish mumkin bo‘lmasada, siz stol ostida hech narsa yo‘qligini ko‘rib turasiz. Agar sizga bunday "mo‘jiza" ni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rishga to‘g‘ri kelsa, siz stol ostiga g‘ijimlangan qog‘ozni tashlab ko‘ring. Sir darrov ochiladi: qog‘oz... ko‘zguga tegib qaytadi! Qog‘oz stolga yetmagan taqdirda ham, ko‘zguning borligini oshkor qiladi, chunki unda qog‘ozning tasviri ko‘rinadi.

Оlаm оkеаnidа sаyohаt qilish to’g’risidа gаpirаr ekаnmiz, yorug’likning unchа mа’lum bo’lmаgаn, lеkin bа’zi zаkоvаt egаlаridа dunyo bo’shlig’idа sаyohаt qilish imkоniyatigа erishish umidini tug’dirgаn hususiyatini hаm eslаb o’tish kеrаk. Mеn bu yеrdа yorug’likning bоsimi hаqidа fikr yuritmоqdаmаn.

«Dеngiz po’rtаnаsi vаqtidа qirg’оqning еmirilishini kuzаtаr ekаnmiz, — dеb yozаdi fizik prоffеssоr Pоyting, o’zining «Yorug’lik bоsimi» dеgаn kitоbidа, — dеngiz to’lqinlаrining qirg’оqqа bоsim ko’rsаtishigа dаrrоv ishоnа qоlаmiz. Lеkin mikrоskоpik yorug’lik nurlаrining uchrаgаn hаr bir nаrsаgа bоsim ko’rsаtishigа, mаsаlаn, yoqilgаn lаmpаning yorug’lik mаnbаining o’zigа hаm yoritilаyotgаn yuzаlаrgа hаm bоsim ko’rsаtuvchi nurlаr tаrqаtishigа ishоnish qiyin. Hоlbuki, yorug’likping shu hildа bоsim ko’rsаtishi hоzir bizgа judа аniq mа’lum». Dаrhаqiqаt, bundаy bоsim 1901 yili rus fizigi P. N. Lеbеdеv tоmоnidаn tаjribаdа ko’rilgаn.

Shuni qo’shimchа qilishgа shоshilаmаnki, bu bоsim bеnihоyat оzdir; Quyosh nurlаri Yerning hаr kvаdrаt mеtr yuzigа yarim milligrаmmgа yaqin kuch bilаn, yoki hаr kvаdrаt kilоmеtrgа yarim kilоgrаmm kuch bilаn bоsаdi. Yerning Quyoshgа o’girilgаn tоmоnigа quyosh nurlаri 60 ming tоnnа kuch blаn bоsаdi. Bu rаqаm, аlbаttа, judа kаttа tuyulаdi, lеkin bu kuch, Yerning Quyoshgа tоrtilish kuchidаn 60 milliоn mаrtа kichik ekаnligini аytsаm, ko’z оldingizdа uning аnchа аhаmiyati yo’qоlаdi. Dаrhаqiqаt, bu bоsim mingtаginа pаrоvоzning оg’irligini tаshkil etаdi,  «hоlоs».

Mаydа jismlаr uchun yorug’lik bоsimi bilаn tоrti­lish kuchi o’rtаsidаgi munоsаbаt Yer shаrinikigа nisbаtаn yirikrоq kаsr bilаn ifоdаlаnаdi. Bu аlbаttа, o’zidаn o’zi аnglаshilаrli, chunki yorug’likning bоsim kuchi jismning sirtigа, tоrtilish   kuchi esа   uning vаznigа bоg’liq...

Kompas tarixi

Kompasni Xitoyliklar juda qadimda ixtiro qilishgan. Milodgacha bo‘lgan III-asrda Xitoylik faylasuf Hen Fey-Szi o‘ziga zamondosh bo‘lgan kompas tuzilishini shunday tavsiflagan: U magnetitdan tayyorlangan erigan qoshiq shakliga ega, ingichka dastagi va sharsimon, puxta sayqallangan bo‘rtma qismilari bor. Bu bo‘rtma qismida qoshiq huddiy shunday puxta sayqallangan mis yoki yog‘och plastina gadastgi plastinaga teginmaydigan, lekin uning ustida erkin harakatlanigan shu bilan birga, qoshiq o‘z o‘qi atrofida va bo‘rtma ichida aylana oladigan qilib o‘rnatilgan. Plastinada olam tomonlari tsiklik burj belgilari orqali tasvirlangan. Qoshiq dastasini qimirlatib itarib uni aylanuvchi harakatga keltirishgan. Muvozanatlashib, kompas dastasi aniq Janubni ko‘rsatadi.

Bu dunyo tomonlarini ko‘rsatuvchi eng qadimgi asbob sifatida e'tirof etiladi.