Kosmik nurlar

Elektr tokining havo orqali sirqib isrof bo'lishi, elektr energiyasi uzatish tarmoq loyihachi muhandislari uchun muammo sifatida yuzaga chiqishidan ancha avvalroq, ba'zi fizik mutaxassislar, havoning elektr o'tkazuvchanligidek tushunarsiz jumboq bilan qiziqib qoldilar. Avvaliga takomillashmagan asboblar - yaproqli elektroskoplar, keyinchalik ancha mukammal bo'lgan tolali elektrmetrlar nuqul dastlabki zaryadlarini yo'qotar edi, shu bilan birga, asbob aerostatda baland ko'tarilgan sari, bu sirqish orta borardi. Avstriyalik olim V. Gess, havo molekulalarini zaryadlangan ionlarga bo'lib tashlaydigan qandaydir singuvchi nurlanish aynan koinotdan kelishini 1913-yilda isbotlab berdi.

1927-yilda rus fizigi Skobeltsin, magnit maydonli Vilson kamerasida ayrim izlarni, so'ngra esa magnit maydonda deyarli og'maydigan tez zaryadlangan zarralar guruhlarini sezib qoldi. Boshqa olimlarning yangi tajribalari yuqori singuvchanlik xususiyatlarining ham, kosmik nurlar modda bilan ta'sirlashganda ularning odatdan tashqari o'zgarishlarining ham "aybdori" aynan juda yuqori (milliardlarcha elektron volt) energiyali zaryadlangan zarralar ekanligiga shubha qoldirmadi.

Atom nimalardan tarkib topgan?

1913-yilda Daniyalik fizik Nils Bor o'zining atom tuzilishi haqidagi nazariyasini ilm-fanga taklif etdi. Uning nazariyasi asosida, Rezerford ishlab chiqqan planetar model yotar edi. Ushbu nazariyaga ko'ra, atom tuzilishi, sayyoralarning markaziy obyekt - Yulduz atrofida o'z orbitalari bo'ylab harakatlanishi singari, ya'ni makrodunyo modeliga qiyosan olingan edi (masalan, Yer va boshqa sayyoralarning Quyosh atrofida aylanishi kabi). Aynan sayyoralar sistemasi singari, elektronlar ham, atom markazidagi og'ir yadro atrofida, aniq va qat'iy orbitalar bo'ylab harakatlanadilar.

Bor, atom nazariyasi uchun, kvant g'oyasini kiritdi. Unga binoan, elektronlar yadro atrofidagi o'z, orbitalarida, ularga qat'iy muvofiq energetik pog'onalarga bo'yicha harakatlanishadi. Aynan Bor modeli, hozirgi zamon kvant-mexanik atom modelining asosi sifatida xizmat qildi. Ushbu modelga ko'ra ham, atom yadrosi, musbat zaryadlangan proton va zaryadga ega bo'lmagan neytrondan, hamda uning atrofida harakatlanuvchi, manfiy zaryadlangan elektrondan iborat. Lekin, kvant-mexanikasi modeliga ko'ra, elektron uchun aniq bir trayektoriya aniqlash mumkin emas. Bu modelga ko'ra, elektronlar uchun faqat yaqin energetik pog'onalarga ko'ra joylashishi mumkin bo'lgan hududlar mavjud.

Tekin tushlik

10 nafar o'smirlar, o'rta maktabni bitirganliklari munosabati bilan, restoranda do'stona bayram tushligini uyushtirishdi. Barcha yig'ilib, birinchi taom dasturxonga tortilganida, yigitchalar bayram stoliga qanday tartibda o'tirish haqida bahslashib qolishdi. Ulardan biri bo'yma-bo'y o'tirishni taklif qilsa, ikkinchisi familiya bo'yicha, alifbo tartibida, yana biri esa tug'ilgan kuni raqamiga qarabo'tiraylik der edi. Bunday davralarda qiziqqonroq o'smir yigitchalar mushtlashib ketishi ham cho'rt emas. Bahs cho'zilgandan cho'zilib, dasturxonga tortilgan sho'rva sovib ulguribdi, lekin hech kim hali hamon stolga o'tirmas emish. Kuzatib turgan ziyrak ofitsiant vaziyatga aralashishga majbur bo'libdi.

- Hurmatli yosh xo'randalar, - deb ularga ehtirom bilan murojaat qilibdi ofitsiant, - buguncha bayram dasturxoniga tasodifiy tartibda o'tiraveringlar va meni so'zlarimni tinglanglar...

o'smirlar tasodifiy tartibda stullarga o'tirishibdi va ofitsiantga quloq tutishibdi.

Atomni parchalash

1896-yili farang olimi Anri Bekkerel (1852-1908) ba'zi atomlarning radioaktiv ekanligini, ya'ni nurlanishini tasodifan kashf qildi. Keyingi yili ingliz olimi J. Tomson (1856-1940) elektr chiroqlaridan taralayotgan yorqin nurlar, aslida zaryadlangan zarrachalar bo'lib, ular o'z o'lchamlariga ko'ra atomdan ancha kichik ekanligini aniqladi. Bu - atom atrofida aylanib yuruvchi elektronlar edi. Bir qancha muddatdan so'ng, ingliz olimi Ernest Rezerford (1873-1937) mazkur hodisa atomlarning parchalanib, boshqa bir atomlar hosil bo'lishi ekanligini aniqladi. Parchalanish jarayonida bu atomlar ham o'zidan zarrachalar oqimi (nurlanishi) chiqarardi. Rezerford bu zarrachalarni alfa va beta zarrachalar deb nomladi. 1911-yilda Rezerford bunday zarrachalar oqimini zarqog'oz ya'ni oltin folga tomon yo'naltirdi. Ulardan aksariyati folga orqali o'tib ketdi, lekin ayrimlari undan sapchib, orqaga qaytdi. Rezerford atomlarning moddaning qattiq qismi ekanligi haqidagi, ko'p asrlik saqlanib kelayotgan tushuncha xato ekanligini fahmladi. U atomlarining markazida musbat zaryadlangan va katta zichlikka ega zarracha - yadro joylashganligini, zarqog'ozga urilib qaytgan zarrachalar aynan yadrodan sapchiganligini ko'p sonli tajribalar orqali isbotladi. 1912-yildan boshlab Rezerfordning yoniga Daniyalik olim Nils Bor (1885-1862) qo'shildi. Ikki yuksak zehn sohiblari hamkorlikda ilmiy faoliyat yurita boshlashdi. Aynan Bor, atom va uning atrofida aylanuvchi elektronlarning sxematik ko'rinishi, sayyoralarning o'z orbitasi Quyosh atrofida aylanishi kabi ekanligi haqidagi fikrni o'rtaga tashladi. Bor g'oyasiga ko'ra har bir turdagi atomda, faqat o'ziga xos bo'lgan miqdordagi elektronlar mavjud bo'lib, ular atomdan turli xil uzoqlikdagi ma'lum masofalarda, xuddi sayyoralardek aylanishi fikri ilgari surilgan edi.