Ionosfera

Balandlik ortgan sari atmosferada gazlarning zichligi tez kamaya boradi. Ayni vaqtda quyosh spektrining ultrabinafsha qismi intensivlashadi. Bu qisqa to‘lqinli nurlanish atom va molekulalarni ionlashga qodir. Bundan hosil bo‘lgan elektron va ionlar mustaqil ravishda harakatlana boshlaydi. Albatta, o‘rtacha olganda har xil ishorali zaryadlar bir-biriga tortishadi va rekombinatsiyalashadi, ya'ni qayta birikadi. Biroq, ionlar konsentratsiyasi kichik bo‘lganda ularning qarama-qarshi ishorali ion yoki elektron bilan uchrashishi uchun ko‘p vaqt talab qilinadi. Bu vaqt (soatlar va hatto kunlar) mobaynida quyosh nurlanishi ko‘p yangi ionlar hosil qilishga ulguradi. Natijada har qaysi balandlikda elektronlar va ionlarning ma'lum konsentratsiyasi vujudga keladi. Turgan gapki, bu kunning qaysi vaqti ekanligiga ham bog‘liq bo‘ladi. Chunki ionlar tunda faqat rekombinatsiyalashadi.

Spektroskopiya

Olmon olimi R.Bunzen o‘zi kashf qilgan gorelkaning issiqlik alangasida moddalarni bug‘ga aylanib, alangani har xil ranglarga bo‘yashini payqadi. Xususan, mis yashil alanga, osh tuzi sariq, stronsiy bo‘lsa to‘q qizil alanga berardi. Gorelkaga moddani quyilsa, alanganing rangi bo‘yicha moddaning tarkibini aniqlash mumkin bo‘ladigandek tuyulardi. Biroq, Bunzen tez orada har xil tarkibli moddalar ba'zi hollarda alangani bir xil bo‘yashini payqab qoldi. Shundan keyin uning yurtdoshi fizik G.Kirxgof alanga yorug‘ligini rangli nurlarni monoxromatik qismlarga ajratadigan shisha prizmadan o‘tkazishni taklif qildi. Litiy hamda stronsiy ta'siridan alanga ko‘zga hammavaqt bir xil rangda - to‘q qizil bo‘lib ko‘rinadi; litiy alangasi yorug‘ligi prizmadan o‘tgandan keyin ikki chiziqqa - ravshan to‘q qizil rangga va uning yonida xira jigarrangga ajraladi. Stronsiy bo‘lsa bitta havorang, ikkita qizil va jigarrang chiziqlarni beradi.

Ma'lum bo‘lishicha, istalgan kimyoviy elementning yorug‘lanuvchi bug‘lari faqat unga xos bo‘lgan spektr - monoxromatik nurlanishlar to‘plamini taratadi. Spektrda ularning har biriga faqat o‘zigagina xos bo‘lgan chiziq taaluqli bo‘lar ekan. Barcha elementlarning spektrlari maxsus jadvallarda aks etgan. Ularda spektral chiziqlarning to‘lqin uzunligi, ketma-ketligi va intensivligi ko‘rsatiladi. Shunday tarzda spektrlar bo‘yicha olimlar nurlanuvchi moddalar tarkibini aniqlash usuliga ega bo‘ldilar. Natijada fizikaning elektromagnit nurlanishlar spektrlarini tadqiq qiluvchi yangi bo‘limi - spektroskopiya vijudga keldi. Bu Kirxgof va Bunzen kimyoviy elementlarning eng dastlabki spektral tahlillarini amalga oshirgan 1859-yilda yuz berdi.

Zamonamiz alkimyogarlari

Yadro reaksiyalari bu - har qanday kimyoviy unsurni oltinga aylantirishni orzu qilgan va buning ilinjida ming bir xil aralashma, qotishma va eritmalarni tayyorlab ko‘rgan o‘rta asr alkimyogarlarining ro‘yobga chiqqan istaklaridir desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Albatta, ularning istaklari aynan o‘sha holatda (ya'ni, istalgan unsurni tillaga aylanitiradigan tarzda) amalga oshgani yo‘q: elementlarning yadrolarini parchalash yoki biriktirish bilan tilla paydo bo‘lmaydi. Ammo, bunday yadro reaksiyalarining borishi davomida ajralib chiqadigan energiyani haqiqiy oltindan nimasi kam?

Elektron ozib qoldi... yoxud "nodoimiy" "doimiylar"

Elektron massasi 0.00054857990943(23) emas, balki, 0.000548579909067(14)(9)(2) massaning atom birligini tashkil etadi (qavs ichida, aniq o‘rnatilmagan son qiymatlar keltirilmoqda). Massaning birligining o‘zi esa, 1.66·10⁻²⁷ kg ni tashkil etadi. Bunday "mayda" sonlar kimga kerak o‘zi?

Elektronning massasi shu darajada kichikki, hatto atiga bitta proton va bitta elektronga ega bo‘lgan vodorod atomining massasini aniqlashda, elektronning massasini e'tiborga olmasa ham bo‘laveradi. Biroq uning massasi – biz yashayotgan butun borliq, olamning tabiatini tavsiflovchi eng asosiy fizik doimiylardan (konstantalardan) biridir. Bu ma'noda esa, uning massasi bilan hisoblashmaslik haqida gap bo‘lishi mumkin emas.

Bu boradagi eng katta aniqlikka ega o‘lchashlar, bundan bir necha yillar avval amalga oshirilgan bo‘lib, uning qiymati 2006-yilda O‘TXQning Fan va Texnika Muvofiqlashtirvchi Qo‘mitasi (CODATA) tomonidan rasman qabul qilingan va SI tizimi doirasida butun dunyo bo‘yicha amaliy va nazariy hisoblashlar uchun joriy etilgan edi. Yanada kattaroq (bizning misolimizda yanada kichikroq) natijaga erishishga, aniqrog‘i, elektron massasining yanada aniqroq qiymatini qayd etishga, Olmoniya Yadro fizikasi Institutining Maks Plank nomidagi ilmiy jamiyati fizik olimlari urinib ko‘rishdi.