Orbita . U Z

...Ilm-fan fazosi uzra!

  • Shrift o'lchamini kattalashtirish
  • Odatiy shrift o'lchami
  • Shrift o'lchamini kichiklashtirish
Bosh sahifa Maqolalar Qiziqarli matematika Umar Hayyomning «Risolasi»

Umar Hayyomning «Risolasi»

E-mail Chop etish
Maqola Reytingi: / 6
Juda yomon!A'lo! 

Umar Hayyomning «Risolasi»

Fors matematigi, astronomi va faylasufi bo‘lgan Umar Hayyomni ko‘pchilik asosan ajoyib to‘rtlik baytlari – ruboiylari orqali yaxshi taniydi. Biroq, matematika olamida uning ruboiylaridan ham ko‘ra, «Al-Jabr val-Muqobaladagi masalalarning isbotlari haqidagi risola» nomli risolasi kattaroq mashhurlikka erishgan. Unda Umar Hayyom kubik tenglamalarning yechimlarini, hamda, yana bir necha yuqori darajali tenglamalarning yechish usullarini keltirib o‘tadi. Masalan, unda, x3+200x=20x2+2000 singari masalalarning yechimi ko‘rsatilgan. Garchi, risolada keltirilgan usullarni o‘sha payt uchun yangilik bo‘lgan, yoki, original yechimlar keltirilgan deb bo‘lmasa-da, biroq, Hayyom keltirgan umumlashtirishlar istalgan kubik tenglamani yechish uchun tadbiq qilsa bo‘ladigan tarzda ifodalanganligi bilan diqqatga sazovordir. «Risola»da muallif kubik tenglamalarning to‘liq tasnifi va ularni konus kesimlari orqali yechish usullarini ham ko‘rsatilgan.

 

Hayyom shuningdek mazkur asarida, a+b binomi yig‘indisining istalgan n-darajasini, a va b sonlarning darajalari yig‘indisi orqali ifodalash usulini ham ko‘rsatib bergan. Misol uchun, (a+b) yig‘indining n marta takrorlanishidan iborat bo‘lgan va mohiyatan (a+b)n ga teng bo‘lmish (a+b)×(a+b)×(a+b)... ifodani ko‘rib chiqamiz. Binomni hadlarga ajratilganda, masalan, (a+b)5 da biz (a+b)5=a5+5a4b+10a3b2+10a2b3+5ab4+b5 ga ega bo‘lamiz. 1, 5, 10, 10, 5 va 1 dan iborat son koeffitsientlari binomial koeffitsientlar deb yuritiladi va Paskal uchburchagidagi satrni tashkil qiladi. Umar Hayyomning mazkur sohadagi yana bir nechta ishlanmalari uning yana bir boshqa asarida keltirilgani haqida ushbu risolada havolalar berilgan, biroq, o‘sha ikkinchi asarning o‘zi yo‘q bo‘lib ketgan va bizgacha yetib kelmagan.

Olimning 1077-yilda yozib bitirgan geometriyaga oid «Sharh ma ashqala min musodarat kitob Uqlidis» nomli asarida esa, Yevklidning parallel to‘g‘ri chiziqlar haqidagi mashhur postulatiga oid qiziq izohlarni o‘z ichiga oladi. Kitob nomini arabchadan «Yevklid kitobiga kirishdagi mushkulliklarga izoh» deb tarjima qilish mumkin. Ushbu kitobda Umar Hayyom matematika tarixida birinchilardan bo‘lib, noyevklid geometriyasi haqida so‘z ochadi. Bilamizki, noyevklid geometriyasi shundan keyin deyarli sakkiz asr mobaynida panada qolib ketdi va XIX-asrning ikkinchi yarmidan keyingina taraqqiy eta boshladi.

«Hayyom» sharifining so‘zma-so‘z tarjimasi esa, «chodir to‘quvchi» degan ma’noni anglatadi va taxminlarga ko‘ra, bu uning otasining kasbiga ishora bo‘lsa kerak deb hisoblanadi. Bir safar Umar Hayyom o‘zi ham o‘zi haqida «ilmga chodir tikkanman» deb gapirgan ekan.

 

Rasmda: Eronning Nishopur shahridagi Umar Hayyomning dahmasidagi maqbara. Maqbaraga naqshinkor arab yozuvida shoirning ruboiylaridan namunalar yozilgan.


 

 

Yangilаndi: 18.05.2020 09:18  
Maqola yoqdimi? Do'stlaringizga ham tavsiya qiling:

Sizda mulohaza qoldirish imkoniyati mavjud emas. Mulohaza qoldirish uchun saytda ro'yxatdan o'tish kerak.

Banner

Orbita.Uz infotekasi

Milliy bayramlarimiz

Yaqin kunlardagi rasmiy bayramlar, kasb bayramlari, muhim tarixiy va xalqaro sanalar.

26 - may - Kimyogarlar kuni


1 - iyun - Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni


5 - iyun - Iyd al-Fitr - Ramazon hayiti (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


13 - Iyd al-Adho - Qurbon hayoti kuni (Dam olish kuni) (oy chiqishiga qarab bir kunga o'zgarishi mumkin)


 

1 - Sentyabr - Mustaqillik kuni. (Dam olish kuni)


2 - Sentyabr - Bilimlar kuni.


 

1 - Oktyabr - Ustoz va murabbiylar kuni. (Dam olish kuni)

O'zbekiston shaharlari ob-havo ma'lumotlari

Orbita.Uz do'stlari:

Ziyo istagan qalblar uchun:

O'zbek tilidagi eng katta elektron kutubxona!

​Ўзбекча va o'zbekcha o'zaro transkripsiya!
O'zbekcha va ўзбекча ўзаро транскрипция!

Bizning statistika


Orbital latifalar :) :)

Bir kuni Evkliddan so'rashibdi:

-Sizga ikkita butun olma ma'qulmi, yoki to'rtta yarimtakkimi?

-To'rtta yarimtakisi

-Nima uchun?

-Yarimtakki olmani ichida qurti bormi-yo'qmi aniq ko'rinib turgan bo'ladi.


Birliklar Konvertori

Birlik / Kattalik turini tanlang:
Qiymatni kiriting:

Natijaviy qiymat:

© Orbita.uz

Kontent statistikasi

Foydalanuvchilar soni : 368
Kiritilgan mаqolalar soni : 880
O'qilgan sahifalar soni : 11839107

Tafakkur durdonalari

Dunyoda ilmdan o'zga najot yo'q va bo'lmagay! (Imom Buxoriy)