David Gilbert - haqiqiy parishonxotir olim
Biz bilishimiz lozim va bilib olamiz ham!
David Gilbert.
David Gilbert 1862-yilning 23-yanvar sanasida Sharqiy Prussiya davlati poytaxti Kyoningsbergda (hozirda Rossiya Federatsiyasining Kaliningrad shahri) tavallud topgan. Gilbertning otasi ushbu shahar mahkamasida sudya bo‘lib ishlagan. Oilaviy muhitning ilmiy faoliyatga rag‘bat beradigan darajada bo‘lganidan, Gilbertlar oilasining hamma a'zolari ziyoli insonlar bo‘lib yetishishgan. Xususan uning onasi ham falsafa, astronomiya hamda matematikani juda yaxshi biluvchi olima ayol bo'lgan.
18 yoshida o‘rta maktabni tugatgan David Gilbert Kyoningsberg universitetiga o‘qishga kiradi. Ushbu oliy ma'hadda Gilbert matematika yo‘nalishida tahsil olgan. Gilbertning ustozlar borasida omadi kelgan edi. Unga ustozlik qilgan insonlar o‘z davrining eng kuchli matematik olimlari bo‘lib, xususan Genrix Veber va Ferdinand Lindemanlarni alohida ko‘rsatish mumkin. Talabalik yillarida David Gilbert invariantlar nazariyasini tadqiq qila boshlaydi va bu borada ilmiy bahs olib borishga tayyor bo'lgan boshqa bir kuchli matematik - German Minkovskiy bilan yaqindan tanishadi. Minkovskiy va Gilbert keyinchalik, bir umrga qalin do‘st bo‘lib qolishgan. Aynan Minkovskiy orqali Gilbert, Ernst Kummer, Leopold Kroneker, Karl Vayershtrass, hamda Felkis Klyayn kabi o‘sha zamonning eng yetuk matematik mutaxassislari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatadi. Gilbertning kasbiy faoliyatiga eng katta ta'sir ko‘rsatgan matematik aynan Feliks Klyayan bo‘lib, u bilan David 1885 yilda Leyptsigda amaliyot o‘tash paytida tanishgan edi. 1892-yilda Gilbertni Kyoningsberg universitetining matematika kafedrasida privat-dostesnt lavozimiga ishga tayinlanadi. Bu lavozim unga nafaqat moddiy tarafdan to‘kinchilikni, balki, nufuzli ilmiy doiralardan eng kuchli olim va mutaxassislar bilan muntazam kasbiy aloqalar o‘rnatish imkonini ham berdi. Gilbert ishga joylashgach, oila qurishga qaror qiladi va Keyte Yerosh ismli ayolga uylanadi. Ko‘pchilik Gilbertning xotinini XIX-asr Olmoniyasining mashhur avangard rassomi bo'lgan Keyt Kolvits bilan adashtirib yuborishadi. Ta'kidlash joizki, Keyt Kolvits ijodini Gilbert yoshligidanoq qattiq hurmat qilgan va uni kerakli o‘rinlarda himoya qilgan ersa-da, harholda u bilan faqat do‘stona munosabat yuritgan. Gilbertning xotini Keytni esa, tasviriy san'atga umuman aloqasi bo‘lmagan.
1895-yilda Gilbertning hayotidagi eng muhim voqea yuz beradi. Uning nomzodini Feliks Klyayan tavsiyasi bilan Gyottingen universiteti matematika kafedrasi mudiri lavozimi uchun tasdiqlandi. Gilbert shaxsi bilan bog‘liq eng muhim jihatlardan biri shuki, u o‘z prinsplariga doimo sodiq qoluvchi kishi bo'lgan. Jumladan u XX-asr dastlabki ikki o‘n yilligining eng nufuzli matematigi bo‘lib butun dunyoga dong‘i ketgan paytlarda ham, o‘z alma-materi, ya'ni Gyottingen universitetiga sodiq qolgan. Gilbertning jahonning eng nufuzli oliy dargohlaridagi, jumladan Berlin universiteti matematika kafedrasini boshqarish bo‘yicha tushgan takliflarni qat'iyan inkor etgani ma'lum. 1930-yilda nafaqaga chiqqunicha Gyottingenda ishladi. Nafaqaga chiqqanidan keyin ham 4 yil, ya'ni 1934-yilgacha mazkur institutda matematikada dars berishda davom etgan.
XX-asr matematiklarining bir necha avlodiga tinchlik bermagan mashhur 23 ta Gilbert muammolarini bayon qilgan ham aynan David Gilbert bo'lgan. Uning 1900-yil avgustida Parijda o‘tgan II-xalqaro butunjahon matematiklari kongressida qilgan nutqida bayon qilingan 23 ta eng muhim va murakkav matematik masala va gipotezalar, ilm-fanda keyinchalik yangi sohalarni ochilishiga, yangi yutuqlarga erishilishiga sabab bo'lgan edi.
1920-yilda Gilbert kamqonlik xastaligiga chalinadi. o‘sha paytlarda ushbu kasallikni butunlay davolash usuli jahon tibbbiyot amaliyotida mavjud bo‘lmagan. U butunlay kuch-quvvatdan qolib, organizmi nihoyatda zaiflashib qoldi. Shunga qaramay u o‘z vaqtini asosan fundamental fanlarni tadqiq qilish bilan o‘tkazar edi. 1927 yilda esa David Gilbert jahonda sariq kasalga qarshi ishlab chiqilgan ilk vaksinani o‘ziga emlatib, amalda sinab ko‘rgan eng birinchi mijoz-bemorlardan bir bo‘ldi. U vaksinaning muvaffaqiyatli davolovchi ta'sirini o‘z tanasida his qilganini ta'kidlagan. Ya'ni, vaksina uning sog‘ligini ushbu yomon kasallikdan saqlab qolgan edi.
XX asrning shubhasiz eng buyuk matematigi bo'lgan David Gilbert 1943-yilning 14-fevral kuni olamdan ko‘z yumdi. U umrining so‘nggi 10 yilini mavjud siyosiy tuzum bilan nomuvofiq dunyoqarashga ega ekani tufayli, uy qamog‘ida o‘tkazdi. Eslatib o‘tamiz, 1933-yildan e'tiboran, Germaniya davlati (Federatsiyasi) boshqaruvida o‘ta keskin millatchilik kayfiyatidagi fashizm tuzumi qaror topgan edi.
Gilbertning dafn marosimiga ham unchalik ko‘p odam qo‘yilmadi. Marosimda qatnashgan kam sonli kishilardan biri bu vaqtga kelib ko‘zi deyarli ko‘rmaydigan bo‘lib qolgan xotini Keyt Yarosh bo'lgan bo‘lsa, yana biri mashhur fizik Arnold Zommerfeld bo'lgan. Zommerfeld ham Myunxenda Gyottingenga arang, bir amallab yetib keladi va dafn marosimida vidolashuv nutqini o‘qiydi. Tobut ustida Zommerfld marhum haqida jumladan shunday degan: "Gilbertning eng buyuk xizmati nimada?" Savol ritorik mohiyat kasb etgan bo‘lib, Zommerfeld Gilbertning invariantlar nazariyasinimi, geometriyaning aksiomalashtirilishimi, yoki, sonlar nazariyasi, yoxud, isbotlashlar nazariyalari orasidan qaysi birini eng buyuk ish deb tan olishni bilolmay qolganini aytadi. Shunday bo‘lsada, Gilbertning hayotida ilm-fanga qo‘shgan eng buyuk xissalari qatorida, yuqoridagilardan tashqari yana, matematik analiz, funksiyalar nazariyasi, integral tenglamalar nazariyasi, kabi matematik ishlari, hamda, umumiy nisbiylik nazariyasining hamda, gazlar nazariyasining rivojiga qo‘shgan fizikaviy ishlarini e'tirof etish lozim.
1872-yilda olmon ilm-fanida kuchli ta'sirga ega bo'lgan olim Emil Genrix Dyubua-Reymon, pessimistik ruh bilan shunday degan edi: "Bilmaymiz va bilolmaymiz ham" (Ignoramus et ignorabimus). Bunga nisbatan mutlaq zid qarashlarga ega bo'lgan David Gilbert esa, 1930-yilda nafaqaga chiqishi munosabati bilan qilgan ma'ruzasida "Tabiatni anglash va mantiq" nomli nutq so‘lagan. o‘z nutqini olim quyidagicha ibora bilan yakunlagan: "Biz bilishimiz lozim va bilib olamiz ham!" (Wir messen wissen, wir werden wissen!).
David Gilbert hayotidan qiziqarli faktlar:
Gilbert o‘z siyosiy manfaatlarini, hamda g‘arazli maqsadlarini niqoblash uchun ilm-fandan foydalanishga urinuvchi har qanday harakatni qattiq qoralagan. Aytish mumkinki, natsizm va fashizm illatlari quturgan o‘sha suronli davrda ham, Gilbert o‘ziing qat'iy fuqarolik pozitsiyasiga sodiq qolgan va millatchilik, irqchilik kabi manfur illatlardan olmon ilm-fanini himoya qilishga uringan. Shu qarashlariga binoan u o‘rnatilgan militaristik fashistlar tuzumi hukmron doiralarida o‘ziga dushmanlar orttirib olgan edi. Natsistlarning, muhim amaldorlari va mansab egalari, joylardagi muassasalarning boshliqlari faqat "oliy irq vakillari egallashi mumkin" degan qarori chiqqach, Gilbert g‘azabdan quturib ketgan va tog‘ni talqon qilar darajada nafratga cho‘milgan edi. U hatto mavjud fashistik tuzum konstitutsiyasini ham appelyatsiga berishga tayyor ahvolga yetib borgan. Bunda u avvalo nemis millatiga mansub bo‘lmagan oddiy aholini va ayniqsa boshqa millat vakili bo'lgan, lekin Gyotingen, Geydelberg, Myunxen va Berlin universitetlari va boshqa oliy dargohlarda ishlayotgan olimlarni fashistlar tayziqida qutqarib qolmoqchi bo'lgan edi. Qanchalik urinmasin bu noteng kurashda Gilbert yolg‘izlik qildi. U olimlarni o‘zi istagan darajada himoya qilolmadi. Qo‘lidan kelgan eng katta yordami esa, ularning havfsiz joylarga qochishlariga ko‘maklashish bo‘ldi xolos. Kunlarning birida fashistlar Germaniyasining hukumat rahbarlaridan biri, aniqrog‘i madaniyat vaziri Gilbertdan, nemis akademik olamida o‘tkazilgan irqiy tozalovdan keyingi nemis matematikasining joriy ahvoli haqida so‘rab qoladi. Unga esa Gilbert o‘ziga xos jiddiylik bilan "Zarar ko‘rdi deysizmi? Matematiklar umuman zarar ko‘rishmadi janob vazir! Shunchaki, endi ular umuman yo‘q!..." - deb javob bergan edi.
Fashistlar Germaniyasining o‘zlari uchun yot deb bilgan madaniyatlarga nisbatan nafratlarini ifodasi sifatida, o‘z siyosatlariga mazmunan muvofiq kelmaydigan kitiblarni ommaviy yoqish marosimi av olgan edi.
- Gilbert - asl parishonxotir olim bo'lgan. Kunlardan bir kun Gilbert xonadoniga rasmiy mehmonlar kelishadi. U rasmiy sihbatlar uchun mos kiyinib chiqish, ya'ni, kostyum kiyib va galstuk bog‘lab chiqish maqsadida, mehmonlarni dahlizda qoldiradi va o‘zi xonasiga chiqib ketadi. Uzoq vaqt o‘tsa ham u qaytavermagach, gap nimadaligini bilib kelish uchun xotini Keyt uning orqasidan xonasini xabar olgani kiradi. lekun u ne ko‘z bilan ko‘rsinki, Gilbert kravatda bamaylixotir pishillab uhlab yotardi! Ma'lum bo‘lishicha, Gilbert favqulodda tartibli va punktual inson bo'lganidan, har safargidek kravat yoniga yaqinlashgach, uhlagani keldim degan hayol bilan (ta'bir joiz bo‘lsa, kundalik odatiy algoritmga ko‘ra) yechinib, kravatga uhlashga yotib olgan ekan...
- Gilbert o‘zi shug‘ullanayotgan matematik masala yuzasidan tinimsiz fikrlab yurardi. Aytishlaricha u kundalik 24 soat davomida, qayerda bo‘lmasin, nima bilan yoki kim bilan mashg‘ul bo‘lmasin, hayolida baribir biror matematik masalani mulohaza qilib yurgan. Kunlardan bir kun u juda erta vafot etgan talabalirdan birining dafn marosimiga kech qolib keladi. Dafn marosimida nutq so‘zlash uchun unga navbat berishganida, u avvalo kech qolgani uchun uzr-ma'zur so‘ramoqchi bo'lgan va o‘zini oqlash uchun, kecha tuni bilan kompleks funksiyalar bo‘yicha bir murakkab masala ustida bosh qotirib chiqqanini ro‘kach qiladi. lekin u shu gapni aytar ekan yana hayolan o‘sha masalaga sho‘ng‘ib ketadi va dafn marosimidaligini ham unitib, yig‘ilganlarga kompleks funksiyalarni yechishdagi qo‘llaniladigan matematik uslublar haqida ma'ruza qila boshlaydi...
- 1924-yilda David Gilbert boshqa bir olim Rixard Kurant bilan hammualliflikda "Matematik fizika uslublari" nomli kitob yozib nashr ettiradi. Ushbu kitob butun boshli XX-asr fiziklari va matematiklari uchun qomus o‘laroq qabul qilingan bo‘lib, jahonda eng ko‘p adadda chiqqan mumtoz adabiyotlar sirasiga kiradi. Gilbert va Kurantning mazkur kitobi hozirda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotgan emas va Yevropaning nufuzli oliygohlarida hamon qo‘llanma sifatida tavsiya etiladi.
-Gilbert Kyoningsberg universitetida privat-dotsent bo‘lib ishlagan vaqtlarida, matematika kafedrasida 11 nafar o‘qituvchi bo‘lib, ular 12 nafar talabaga dars berishgan.
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/
Tvitterda: @OrbitaUz
Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/
Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz
< avvаlgi | kеyingi > |
---|
Bildirilgan fikrlar
Mulohazalar uchun RSS tasmasi