Mitti sayyoralar
XX-asrning oxirgi yillarida va XXI-asrning boshida Quyosh tizimining chetki qismida ko‘plab yirik osmon jismlari kashf etildi. Ular orasida Kvavar, Sedna va ayniqsa Erida alohida diqqatga sazovordir. 2005 yilning 5-yanvar kuni kashf qilingan Eridaning massasi, shu choqqacha Quyosh tizimining eng chetki sayyorasi hisoblanib kelinayotgan Pluton massasidan ham ≈21% ga yirikroq bo‘lib chiqdi. Shu tufayli XAI sayyoralar va asteroidlarning tasniflanishini qayta ko‘rib chiqish masalasiga duch keldi. 2006 yil Pragada bo‘lib o‘tgan XAIning XXVI Bosh Assambleyasida "sayyora", "asteroid" tushunchalariga rasmiy ta'rifni tasdiqladi va shuningdek, fanga yangi "Mitti sayyora" tushunchasini kiritdi. Unga ko‘ra, Quyosh atrofida davriy aylanadigan; gravitatsiya kuchlari ta'sirida gidrostatik muvozanatani saqlab tura oladigan; va shar shakliga yaqin shaklga ega bo‘lgan; ayni vaqtda, biror bir katta sayyoraning tabiiy yo‘ldoshi bo‘lmagan; o‘z orbitasida hokimlik qila olmaydigan (ya'ni, tevarak-atrofini boshqa osmon jismlaridan "tozalay"[1] olmaydigan) osmon jismi Karlik sayyora deb ataldi.
Shuni alohida ta'kidlash joizki, bu tushuncha va ta'rif hamon astronom olimlar o‘rtasida munozaralarga sabab bo‘lib kelmoqda. Ayrim olimlarning fikriga ko‘ra, karlik sayyora tushunchasi uchun, bu nomga da'vogar osmon jismini Merkuriy yoki Oyga nisbatan taqqoslash orqali, soddaroq tasniflash tizimi qulayroq bo‘lar ekan. XAI tomonidan hozirda 5 ta karlik sayyora rasman e'tirof etilgan: Pluton, Serera, Makemake, Erida, Haumea. Olimlarning fikricha Koyper belbog‘i hududida yana 200 tagacha karlik sayyoralar bo‘lishi mumkin ekan.
Quyidagi jadvalda XAI tomonidan rasman e'tirof etilgan karlik sayyoralar haqida ma'lumotlar keltirilgan. (2014-yil 1-yanvar holatiga).
|
Nomi |
|||||
|
KSM bo‘yicha raqami |
1 |
134340 |
136108 |
136472 |
136199 |
|
Quyosh tizimidagi hududi |
Asteroidlar belbog‘i |
Koyper belbog‘i |
Koyper belbog‘i |
Koyper belbog‘i |
Tarqoq disk |
|
Diametri (km) yoki o‘lchamlari |
975×909 |
2360±20 |
1960×1518×996 |
1500×1420 |
2326±12 |
|
Massasi (kg) |
9,5·1020 |
1,305·1022 |
4,2·1021 |
? |
~1,67·1022 |
|
Ekvatorial radiusi (o‘rt) km |
471 |
1148.07 |
~750 |
? |
~1300 |
|
Hajmi * |
0.0032 |
0.053 |
0.013 |
0.013 |
0.068 |
|
Zichligi (t/m3) |
2.08 |
2.0 |
? |
? |
2.5 |
|
Ekvatoridagi erkin tushish tezlanishi |
0.27 |
0.60 |
? |
? |
~0.68 |
|
Birinchi kosmik tezlik (km/soniya) |
0.51 |
1.2 |
? |
? |
? |
|
Orbita radiusi a.b. |
2.5-2.9 |
29.66-49.30 |
? |
? |
37.77-97.56 |
|
o‘z o‘qi atrofida aylanish davri (kun) |
0.3781 |
-6.38718 |
? |
? |
? |
|
Quyosh atrofida aylanish davri (yil) |
4.599 |
248.09 |
|
|
557 |
|
o‘rtacha orbital tezligi (km/soniya) |
17.882 |
4.666 |
|
|
3.437 |
|
Orbita ekstsentrisiteti |
0.08 |
0.24880766 |
|
|
0.44177 |
|
Orbitasining og‘ish burchagi |
10.587º |
17.14175º |
|
|
44.187º |
|
Ekvator tekisligining orbita tekisligiga nisbatan qiyaligi |
4º |
119.61º |
|
|
|
|
Sirtidagi o‘rtacha harorat (K) |
167 |
40 |
|
|
30 |
|
Tabiiy yo‘ldoshlari soni |
0 |
2 |
0 |
1 |
|
|
Kashf qilingan sanasi |
01.01.1801 |
18.02.1930 |
28.12.2004 |
31.03.2005 |
05.01.2005 |
* Yerning hajmiga nisbatan
[1] Bu o‘rinda, osmon jismining o‘z gravitatsiyasi evaziga, o‘z yaqin atrofidagi kichikroq jismlarni tortib yoki itarish orqali, o‘z hududida katta ta'sirga ega bo‘lishi nazarda tutilmoqda.
Bizni ijtimoiy tarmoqlarda ham kuzatib boring:
Feysbukda: https://www.facebook.com/Orbita.Uz/
Tvitterda: @OrbitaUz
Google+ : https://plus.google.com/104225891102513041205/posts/
Telegramdagi kanalimiz: https://telegram.me/OrbitaUz
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
