Yupiterning tabiiy yo‘ldoshlari

Hozirda Yupiterning 67 ta tabiiy yo‘ldoshi aniqlangan bo‘lib, quyosh tizimi sayyoralari orasida bu eng katta ko‘rsatkich hisoblanadi. Yupiter yo‘ldoshlari ikki turkumga - ichki va tashqi yo‘ldoshlarga tasniflanadi. Ulardan eng kattalarini - Io, Gannimed, Yevropa va Kallistoni 1610-yilda Galileo Galiley kashf etgan edi. Bu yo‘ldoshlar va sayyoraga eng yaqin masofadagi Amalteya yo‘ldoshi Yupiter ekvatori tekisligidagi fazoda harakatlanishadi.

Yupiterning eng katta, ya'ni, Galiley yo‘ldoshlari ichida, eng qiziqarlisi bu - Yevropa hisoblanadi. Chunki bu yo‘ldoshda, xuddi yerdagi kabi ulkan ummon mavjud bo‘lib, uning chuqurligi 90 km gacha yetadi. Yevropa ummonining hajmi, Yerdagi dunyo okeani hajmidan ancha katta. Olimlarning fikricha, Yevropadagi ummonda, bir hujayrali organizmlar uchun yetarli darajada hayot sharoiti mavjud bo‘lishi mumkin ekan. Yevropaning sirti qalin muz qatlami va undagi keng yo‘l-yo‘l chiziqlar bilan o‘ziga xosdir.

Io esa, astronomlarni o‘ta faol vulqonlari bilan o‘ziga jalb etadi. Ioda butun quyosh tizimidagi eng faol vulqonlar mavjud bo‘lib, yo‘ldosh sirti, vulqon chiqindi jinslari bilan qoplangan.

Gannimed esa, nafaqat Yupiterdagi, balki, butun quyosh tizimidagi tabiiy yo‘ldoshlar ichida eng kattasi hisoblanadi. Uning sirti kraterlar bilan qoplangan va ulkan yoriqlar - daralar mavjud.Hozirda Yupiterning 67 ta tabiiy yo‘ldoshi aniqlangan bo‘lib, quyosh tizimi sayyoralari orasida bu eng katta ko‘rsatkich hisoblanadi. Yupiter yo‘ldoshlari ikki turkumga - ichki va tashqi yo‘ldoshlarga tasniflanadi. Ulardan eng kattalarini - Io, Gannimed, Yevropa va Kallistoni 1610-yilda Galileo Galiley kashf etgan edi. Bu yo‘ldoshlar va sayyoraga eng yaqin masofadagi Amalteya yo‘ldoshi Yupiter ekvatori tekisligidagi fazoda harakatlanishadi.

Kallistoda ham uning sirti ostida joylashgan ummon borligi taxmin qilinadi. Bunga ayrim ishoralar mavjud bo‘lib, ular orasida, Kallistoning kuchli magnit maydonini biror bir o‘ta o'tkazgich suyuqlik hosil qilishi mumkinligi ta'kidlanadi.

Galiley yo‘ldoshlarining o‘ziga xosligi shundaki, ular, doimo sinxron ravishda, Yupiterga faqat bir tarafi bilan yuzlangan holatda harakatlanishadi. Undan tashqari, bu yo‘ldoshlarning o‘z sayyorasidan uzoqlashishi tartibida zichligining kamayib borishi ham xarakterli. Masalan, Io - 3,53 g/sm, Yevropa 2,99 g/sm, Gannimed - 1,94 g/sm, Kallisto esa - 1,83 g/sm o‘rtacha zichlikka ega. Bu ko‘rsatkich, yo‘ldoshdagi suv miqdoriga bog‘liq bo‘lib, masalan Ioda u deyarli yo‘q, Yevropada 8%, Gannimed va Kallistoda esa ularning massasining deyarli yarmini tashkil qiladigan miqdorni egallashi ilmiy farazlarda ilgari surilgan.

Yupiterning qolgan yo‘ldoshlari ancha kichik o‘lchamlarda bo‘lib, qoyasimon notekis shakllardagi jismlardir. Kichik yo‘ldoshlar ichida eng qiziqarlilari bu Metida va Adrasteya bo‘lib, ular radiusi 128 ming km lik orbita bo‘ylab, sayyorani 7 soat ichida to‘liq aylanib chiqadi va bu Yupiter yo‘ldoshlari ichida eng tez aylanadiganlaridir. Yupiter yo‘ldoshlarining nomi "e" bilan yakunlanadiganlari, qolganlariga nisbatan teskari yo‘nalishda harakatlanishadi. Masalan Ananke, Karme, Sinope va Pasife shunday yo‘ldoshlardandir.

Yupiterning barcha yo‘ldoshlari tizimining umumiy diametri 124 million km ni tashkil etadi. Olimlarning fikricha uzoq o‘tmishda Yupiterning yo‘ldoshlari yana ham ko‘p bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ulardan aksariyati ulkan sayyoraning ulkan gravitatsiya ta'sirida sayyora sirtiga qulab tushgan bo‘lishi mumkin ekan.

Yupiter ekvator tekisligida sirtidan 50000 km masofada joylashgan siyrak halqasi mavjud. Halqaning eni 1000 km atrofida. Bu halqani 1979 yilda Voyajer-1 tomonidan aniqlangan

№	Tabiiy yo‘ldosh nomi	Sayyora sirtidan o‘rtacha uzoqligi (ming km.)	Aylanish davri (kun)	Diamteri yoki o‘lchamlari (km)	Ochilgan yili	Kashf etgan olim
1	Io	421.6	1.77	3680	1610	G.Galiley
2	Yevropa	670.9	3.55	3100	1610	G.Galiley
3	Gannimed	1070	7.16	5300	1610	G.Galiley
4	Kallisto	1880	16.69	4840	1610	G.Galiley
5	Amalteya	181	0.5	140x260	1892	E. Barnard
6	Gimaliya	11470	250.6	120	1904	Ch.Perrayn
7	Elara	11780	260.1	120	1905	Ch.Perrayn
8	Pasifeya	23300	735*	40	1908	F.Melott
9	Sinope	23700	758*	22	1914	S.Nikolson
10	Lisiteya	11710	260	22	1938	S.Nikolson
11	Karme	22350	692*	24	1938	S.Nikolson
12	Ananke	20700	617*	20	1951	S.Nikolson
13	Leda	11100	240	10	1974	Ch.Kouell
14	Metida	127.96	0.29	49	1979	S.Sinott
15	Adrasteya	129.8	0.27	25	1979	D.Danielson
16	Fiva (Teba)	221.9	0.67	110	1980	S.Sinott
17	Femisto	7393216	129.87	8	2000
18	S/2000 J 11	17144873	287.93	4	2000
19	Karpo	17144873	458.62	3	2003
20	S/2003 J 12	17739539	482.69	1	2003
21	Evporie	19088434	538.78*	2	2002
22	S/2003 J 3	19621780	561.52	2	2003
23	S/2003 J 18	19812577	569.73	2	2003
24	S/2011 J 1	2010100	580.7	1	2011
25	S/2002 J 2	20307150	588.82	1	2010
26	Telksinoe	20453753	597.61*	2	2004
27	Evante	20464854	598.09*	3	2002
28	Gelike	20540266	601.40*	4	2003
29	Ortozie	20567971	602.62*	2	2002
30	Iokaste	20722566	609.43*	5	2001
31	S/2003 J 16	20743779	610.36*	2	2003
32	Praksidike	20823948	613.9*	7	2001
33	Garpalike	21063814	624.54*	4	2001
34	Mneme	21129786	627.48*	2	2003
35	Germippe	21182086	629.81*	4	2002
36	Tione	21405570	639.8*	4	2002
37	Gerse	22134306	672.75*	2	2003
38	Etne	22285161	679.64*	3	2002
39	Kale	22409207	685.32*	2	2002
40	Taygete	22438648	686.67*	5	2001
41	S/2003 J 19	22709061	699,12*	2	2003
42	Xaldene	22713444	699.33*	4	2001
43	S/2003 J 15	22720999	699.68*	2	2003
44	S/2003 J 10	22730813	700.13*	2	2003
45	S/2003 J 23	22739654	700.54*	2	2004
46	Erinome	22986266	711.96*	3	2001
47	Ayode	23044175	714.66*	4	2003
48	Kallixore	23111823	717.81*	2	2003
49	Kalike	23180773	721.02*	5	2001
50	Kalliroe	23214986	722.62*	9	2000
51	Evridome	23230858	723.36*	3	2002
52	S/2011 J 2	23267000	726.8*	1	2011
53	Pazife	23307318	726.93*	2	2002
54	S/2010 J 1	23314335	724.34*	2	2010
55	Kore	23345093	776.02*	2	2003
56	Killene	23396269	731.1*	2	2003
57	Evkelade	23483694	735.2*	4	2003
58	S/2003 J 4	23570791	739.29*	2	2003
59	Gegemone	23702511	745.5*	3	2003
60	Arxe	23717051	746.19*	3	2002
61	Isonoe	23800647	750.13*	3	2001
62	S/2003 J 9	23857808	752.84*	1	2003
63	S/2003 J 5	23973926	758.64*	4	2003
64	Sponde	24252627	771.6*	2	2002
65	Avtonoe	24264445	772.17*	4	2002
66	Megaklite	24687239	792.44*	5	2001
67	S/2003 J 2	30290846	1077.02*	2	2003
68	Veleduto	18980000		1	2017
69	Pandiya	11525000		3	2017
70	S/2016 J 1	20595000		1	2017
71	S/2017 J 1	23484000			2017
72	S/2017 J 2	23241000			2017
73	S/2017 J 3	20694000			2017
74	S/2017 J 9	21430000			2017
75	S/2017 J 5	23196400			2017
76	S/2017 J 6	22395000			2017
77	S/2017 J 7	20571500			2017
78	S/2017 J 8	23174400			2017
79	Ersa	11483000			2018