Yer mexanikasi va osmon mexanikasi. 1610-yilga kelib Galiley mexanikada bundan 20 yil oldin qilgan harakati natijasiga erishdi. U hamma narsani o‘z ichiga olgan risola ustida ishlay boshlaydi, ammo tasodifiy hodisa uni bu mashg‘ulotdan 20 yildan ortiq vaqtga chetlatadi! Galiley teleskop yasadi va 1610-yilning boshida Yupiterning yo‘ldoshlarini ochdi. Bu yil astronomik kashfiyotlarga boy yil bo‘ldi. Galiley Kopernik sistemasining to‘g‘ri ekanining qat’iy isboti vujudga keldi deb o‘ylaydi. 1633-yili inkivizatsiyaning hukmi ijodini to‘xtatguncha o‘tgan hayotining 23 yilini u Shu sistemaning butunlay qaror topishiga sarfladi. Bu yillar ichida Galiley mexanikani u «Olam tuzilishini» ishlab chiqish uchun zarur bo‘lgan darajada eslaydi. Vaqt-vaqti bilan uning yangi falsafasi «yerdagi» harakatlar haqidagi natijalariga zid ham kelib qoladi. Hamma qismlari a’lo tartibdagi Olamdan bu sharoitda unga
«ortiqcha va notabiiy» bo‘lib ko‘ringan to‘g‘ri chiziqli harakat uchun o‘rin topa olmaydi. Sababi to‘g‘ri chiziqli harakat davriy bo‘la olmaydi va Olam holatida doimo o‘zgarish bo‘lib ko‘rinishi lozim. U to‘g‘ri chiziqli harakatga turg‘un bo‘lmagan vaziyatlarda o‘rin beradi, tabiatda esa doiraviy harakat hukm surmog‘i lozim. U kashf etgan «biror joydagi harakatlar» uchun inersiya qonunini Galiley Yerga yaqin joydagina o‘rinli deb hisoblaydi.
Otilgan jismning parabola bo‘yicha harakati qonunini ham Galiley taqribiy deb hisoblaydi. U haqiqatda esa traektoriya Yer markazida tugaydigan bo‘lishi kerak deb o‘ylardi. Shuning uchun ham u trayektoriyaning parabolik bo‘lishi kashf etilgach, osmonga otilgan jismning harakati aylana yoyi yoki vint chizig‘i bo‘yicha bo‘ladi degan g‘alati fikrlarni ilgari surdi. Bunga Ferma e’tiroz bildirdi va uni Karkava orqali (1637) berdi. Galiley javob uchun aytilgan jumlalarini «shoirona fiksiya» deb ataydi va trayektoriyaning parabolik ekani haqida tasdiqni nashr etishga va’da beradi, ammo oxirida: «hali biz Yerda, bizga mumkin bo‘lgan balandliklar va masofalarda tajribalar o‘tkazar ekanmiz, harakatning parabolik ekanligidan hech qanday chekinish sodir bo‘lmaydi; ammo bu chekinish markazga ancha yaqinlashgach, sezilarli, katta va juda katta bo‘ladi»,— deb yozadi. Traektoriya parabolikligining taqribiy xarakterini Nyuton aniqlab berdi, ammo u Galiley kutganicha bo‘lib chiqmadi.
Bu yillar ichida Galileyni qiziqtirgan harakat haqidagi asosiy masala Yerning harakatini inkor etuvchilarning avvaldan qo‘llanib kelingan e’tirozlari bilan bog‘liq edi: nega harakatlanayotgan Yerdan narsalar uchib ketmaydi. Galileyda buning sababchisi og‘irlik kuchi ekaniga Shubha yo‘q, ammo qanday asoslab tushuntirsa bo‘ladi? Faraz qilaylik, jism R radiusli sferada v tezlik bilan harakatlanayapti. Galiley o‘z mulohazalarini Shunday boshlaydi. Hisob boshini belgilaymiz. Agar og‘irlik kuchi bo‘lmasa, jism urinma bo‘yicha v tezlikda to‘g‘ri chiziqli harakatini davom ettiraverar edi. Sfera bo‘yicha harakatni ta’minlash (jismni sferada ushlab turish) uchun bu harakatga markazga qarab yo‘nalgan harakatni qo‘shish lozim. Harakatlarni qo‘shishni qarash Galiley uchun odatdagidek! Nima qilish kerak edi?
Ikkinchi harakat uchun (Pifagor teoremasiga ko‘ra) yo‘l 
ekanini ko‘ramiz, agar t vaqt kichkina bo‘lsa, deyarli 
; Endi a=v2/2R tezlanishli tekis tezlanuvchan harakat uchun Galiley formulasini bilish qiyin emas. Agar g>a bo‘lsa, jism sfera sirtida tura olishi aniq. Biroq Galiley mulohazaning ikkinchi yarmisini qilmagan, uning o‘rniga juda ham chalkash asoslashlarga o‘tib ketgan. Galiley aytgan yo‘ldagi markazga intilma tezlanish uchun formulani 1659-yili Gyuygens topdi.
| < avvаlgi | kеyingi > |
|---|
