Qiya tekislik bo‘yicha harakat.

Galiley o‘zining asosiy xulosasi deb, erkin tushayotgan jism ketma-ket teng  vaqtlar oralig‘ini ketma-ket toq sonlarga proporsional ravishda o‘tadi, degan tasdiqni hisoblar edi. U buni tekshirib ko‘rmoqchi bo‘ladi. Biroq  uni qanday tekshirish kerak? Piza minorasidan shar tashlashlarni davom ettiravermaydi-ku?!, undan tashqari, Galiley Paduyada yashayapti. Laboratoriyada  esa  tushish juda  tez  bo‘lib  o‘tadi. Ammo Galiley  aqlli ish  tutdi: u erkin tushishni  jismni  qiya  tekislik  bo‘yicha ancha sekin harakati bilan almashtirdi. U erkin tushishning tekis tezlanishi taxminidan qiya tekislik bo‘yicha  harakatlanayotgan  og‘ir  nuqtaning tekis tezlanishi kelib chiqishini ko‘rdi. Bu o‘z mohiyatiga  ko‘ra bugungi kunda og‘ir  nuqta qiya tekislikda g sinα doimiy tezlanish bilan dumalanishini ko‘rsatuvchi kuchlarni yoyish haqidagi mulohaza edi, bunda α — gorizontalga qiyalik burchagi (g— erkin tushish tezlanishi). Galileyning mulohazasi uzundan-uzoq: u erkin tushish tezlanishini kiritmaydi, balki  o‘sha davrda qabul qilinganidek, ko‘p sondagi proporsiyalar bilan ish ko‘radi. U qiya tekislik bo‘yicha nuqtaning tekis tezlanishidagi laboratoriyada tekshirish uchun qulay bo‘lgan qator xulosalar chiqaradi (agar qiyalik burchagi kichik bo‘lsa, dumalab tushish vaqti katta bo‘ladi). Agar qiya tekisliklarning  balandliklari  bir  xil  bo‘lsa,  dumalab  tushish  vaqti o‘tilgan yo‘llar  kabi  nisbatda  bo‘ladi  (nega?)  degan  fikr  markaziy  o‘rin  tutadi.

Qiya tekislik bo‘yicha harakat Galileyda mustaqil  qiziqish uyg‘otdi. U qator kuzatishlar o‘tkazdi. Masalan, agar nuqta aylananing AE₁, BF₁ vatarlari bo‘yicha harakatlansa (AV — vertikal diametr), u vaqtda dumalab tushish vaqti AV bo‘yicha erkin tushish vaqtiga teng ekan (isbotlang!). Galiley agar A, B, C lar aylananing ketma-ket nuqtalari bo‘lsa, u holda nuqta AC vatardan ko‘ra ABC siniq chiziq bo‘yicha tezroq dumalanishini isbotlaydigan  ancha  qiyin  mulohaza keltiradi. Galiley qilgan ma’lum xato Shu bilan bog‘liq: u nuqta aylananing choragi bo‘yicha hammadan ko‘ra tezroq  dumalaydi deb hisoblaydi, aslida esa bu xossaga sikloidaning yoyi ega.

Bunday harakatni Galiley (erkin tushishdan farqli ravishda) majburiy harakat deb atadi. Aristotel gorizontga nisbatan  burchak  ostida  yuqoriga otilgan jism dastlab og‘ma to‘g‘ri chiziq bo‘ylab, so‘ngra aylana  yoyi bo‘ylab va nihoyat, vertikal to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylab harakatlanadi, deb hisoblagan. Ehtimol,  yuqoriga otilgan jismning trayektoriyasi «butunlay  to‘g‘ri  chiziqdan iborat bo‘lgan birorta ham qismga ega emas» deb tasdiqlovchilar orasida  Tartalya birinchidir.

Galiley  erkin tushish nazariyasidan keyinoq «majburiy» harakat nazariyasini yaratdi.  Tekshirish  yo‘li  oldingidek,  ya’ni nazariya (hodisaning modeli) tajribadan  oldin  keladi.  Galileyning   topqirligi  soddaligi  bo‘yicha eng dohiyona edi:  gorizontga  nisbatan   burchak   ostida  otilgan  jismning  harakati  og‘irlik  kuchi  bo‘lmagan  holda vujudga keladigan to‘g‘ri chiziqli tekis harakat hamda erkin  tushishning   yig‘indisidan   iboratdir. Natijada jism parabola bo‘ylab harakat qiladi.  Bu mulohazada inersiya  qonuni — Galiley  qonunidan  foydalanadi. Murakkab harakatni tekshirishda Galiley uchun namuna bo‘ladigan dohiyona o‘tmishdoshi bor edi;  «... men bu hodisani Arximedning «Spiral chiziqlari»dagiga  o‘xshash  bayon  etaman  va tushunaman, bunda u spiral bo‘yicha harakat deb ikki tekis, bitta to‘g‘ri chiziqli va ikkinchi doiraviy harakatlardan  tuzilgan  harakatni  tushunarli deb aytadi va u xulosalarning bevosita namoyishiga o‘tadi». Gap Arximed spirali haqida boryapti, uni aylanayotgan  doiraning  radiusi  bo‘yicha  harakatlanuvchi  nuqta  chizadi.

Galiley  parabolaning  xossasidan foydalanib «muhim amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan  otish  jadvali»  tuzdi.  Paduyaning Venetsiya respublikasiga tegishli bo‘lishi  behuda emas  edi va Galiley  Venetsiya  qurol  yarog‘ ustalari bilan  doimiy aloqada bo‘lgan.  Galileyning  nazariy  yo‘l bilan hosil qilgan qator  tasdiqlarini tajriba  yordamida  tekshirish mumkin. U   Tartalyaning 45° li burchak ostida otilgan snaryad  uchishning  eng  uzoq  bo‘lishiga  to‘g‘ri  keladi  va  (tezlikning belgilangan  kattaligida)   yig‘indisi  90° ga  teng  burchaklar  uchun uchish uzoqligi  bir  xil  ekanligini  ko‘rsatadi.