Kardano va Tartalya. 1539-yili Kardano o‘zining matematikadan birinchi "Umumiy arifmetika mashqi" deb nomlangan kitobini yozib tugatadi; u Pacholining kitobini almashtirishi kerak edi. Tartalyaning sirini eshitgach, u o‘z kitobiga bu sirni kiritishni juda xohlab qoldi. Kardanoning iltimosiga ko‘ra kitobfurush Juano Antoino 1539 yil ning 2 yanvarnda Venetsiyada Tartalya bilan uchrashdi. U "sofdil inson, Mi"lan shaxrshshng vrachi Jerolamo Kardano‘ nomidan (1) tenglama yechimini yo uning kitobida nashr etish, yoki uni sir tutish uchun berishini iltimos qiladi. Javob salbiy bo‘ldi: "Janoblariga mening uzrimni etkazsangiz, agar men o‘z kashfiyotimni nashr etmoqchi bo‘lsam, birovning kitobida emas, o‘z kitobnmda nashr etaman" deb yozadi Tartalya. Tartalya 30 ta Fiore masalasinng yechimini berishdan ham bosh tortdi, faqat ularning shartlarini berdi (uni notariusdan ham olsa bo‘lar edi), shuningdek KarÂdano yuborgan 7 ta masalani yechishni ham rad etdi. Tartalya Kardanoni uning sirlarini bilishga anchadan buyon muvaffaqiyatsiz urinib kelayotgan matematik Juane da Koi o‘rtaga qo‘ygan soxta odam bo‘lsa kerak deb o‘ylaydi.
12 fevralda Kardano Tartalyaga uning "Yangi fan" kitobiga yozgan tanqidiy mulohazalarini yuborib, yana oldingi iltimosini takrorlaydi. Bir so‘zli Tartalya Kardanoning ikkita masalasinigina yechishga rozi bo‘ladi, xolos. 13 martda Kardano Tartalyani o‘z uyiga taklif qiladi va uning artilleriya asboblariga qiziqib qolganini aytadi hamda uni Lombardiyaning ispan gubernatori markiz del Vasto bilan uchrashtirishga va'da beradi. Ehtimol, bu istiqbol Tartalyani o‘ziga tortgandir, u taklifni qabul qiladi va hal etuvchi suhbat 25 martda Kardanoning uyida bo‘ladi.
Quyida yozib olingan o‘sha suhbatdan parcha keltirilgan (yozuv Tartalya tomonidan qilinganligini esda tutish lozim: Kardanoning shogirdi Ferrari bu yozuv haqiqatga uncha mos emasligini tasdiqlaydi).
Nikkolo. Men sizga faqat kashfiyot bo‘lgan o‘sha bob uchungina rad etayotganim yo‘q, bu kashfiyotni bilgach, juda ko‘p sonli boshqa bo‘limlarni tekshirish uchun kalit vazifasini o‘taydigan narsalar uchungina rad etayapman. Agar Evklidni xalq tiliga tarjimasi biÂlan band bo‘lmasam (hozir tarjimani 13- kitobning oxiriga etkazdim) boshqa ko‘pgina muammolarning umuÂmiy qoidasini allaqachon topgan bo‘lardim. Ammo, boshlangan ishim tugasa, yangi algebra bilan birgalikda amaliy ishlatiladigan asar nashr etmoqchimax Agar men uni birorta nazariyotchiga (Siz janoblari o‘shandaylar qatoriga kirasiz) bersam, u mana shu uqtirishlar yordamida boshqa boblarni ham osongina topadi (chunki bu uqtirishni osongina boshqa masalalarga tatbiq etish mumkin) va mening kashfiyotim mevasini o‘zining nomida nashr etishi mumkin. Bu bilan mening barcha rejalarim barbod bo‘ladi.
Messer Jerolamo. Tangrining muqaddas kitobi injil nomi bilan sofdil kishi sifatida Sizga qasam ichib aytamanki, agar Siz kashfiyotingizni menga ishonsangiz, uni hech qachon nashr etmayman, ammo va'da beramanki, haqiqiy nasroniyning vijdoni Sizning qo‘lingizda garov bo‘lsin, uni shunday maxfiy tilda yozamanki, yozuvni mening vafotimdan keyin ham hech kim o‘qiy olmaydi. Agar men Sizning fikringizcha shunga loyiq bo‘lsam, shunday qiling, agar loyiq bo‘lmasam, bu gapni qo‘yaylik.
Nikkolo. Agar men Sizning qasamingizga ishonmasam, albatta meni dinsiz deb hisoblashar edi.
Shunday qilib, Tartalya ko‘ndi. U o‘z yechimlarini lotincha she'r ko‘rinishida berdi. Keltirilgan yozuvdan Tartalyaning o‘zining oldingi maqsadidan qaytishiga nima majbur etganligini bilish qiyin, to‘g‘rimi? Nahotki, Kardanoning qasami uni gangitib yoki ishontirib qo‘ygan bo‘lsa? Keyin sodir bo‘ladigan narsalar ham ancha tushunarsiz. Sirni aytishga aytib qo‘ygach, hayajonlangan Tartalya markiz bilan uchrashishni ham rad etib, tezda jo‘nab ketadi, aslida esa u uchrashish uchun kelgan edi, Kardano uni gipnoz qilib qo‘ygan degan farazlar ham mavjud. Bu haqiqatga yaqinroq, ammo Tartalyaning yozuvi aniq emas.
Tartalya 12 mayda "Umumiy arifmetika mashqi" ning o‘zi bergan ko‘rsatma kirmagan yangi nashrini olgach, bir oz tinchlandi. Qo‘shib yuborilgan xatda: Kardano: "Men formulani tekshirdim va u umumiy ahamiyatga ega deb hisoblayman" deb yozadi.
Kardano Tartalyadan (1) tenglama umumiy yechimining hech qanday isbotsiz usulini oldi. U qoidani tekÂshirish va to‘g‘riligini asoslashga juda ko‘p kuch sarfladi. Bizning hozirgi holatimizda muammo nimada ekanini bilish qiyin: tenglamaga qo‘y va tekshir! BiÂroq, rivojlangan algebraik shartli belgilashning yo‘qligi, bugungi kunda har bir maktab o‘quvchisi ham bajara oladigan ishni ayrim kishilargina bajaradigan qilib qo‘ygandi. o‘sha davrning haqiqiy yozuvlari bilan tanishmasdan, algebraik apparat fikrlashni qanchalik "tejash"ini baxolab bo‘lmaydi. Bu muammolarning "o‘z-o‘zidan ravshan emas" deb o‘ylamasligi va XVI-asrda bu muammolar ustida qancha tortishuvlar bo‘lganligini hamma vaqt yodda tutish lozim.
Kardano kub tenglamalarning yechimini to‘liq tushunib etish uchun bir necha yil qattiq mehnat qildi. U (1) va (2) tenglamalarni yechish, shuningdek, x3 + b = ax hamda x2 qatnashgan tenglamalarni yechish usulini topÂgan edi (axir, u paytda formula yozishni bilishmas edi). Ehtimol, u Tartalyadan ancha o‘zib ketgandir. Bularning hammasi Kardanoning obro‘si ko‘tarilishida sodir bo‘layotgan edi; 1543-yili u Paviyada professor bo‘ladi. "Mening astrologiya bo‘yicha bilimim, - deb yozgan edi Kardano,- mening qirq yoshga ham yetmasligim, har holda qirq besh yoshga yetmasligim haqida xulosa chiqarishga olib keldi. Mening hayotimning oxirgi-yili bo‘lib hisoblangan o‘sha qirq to‘rtinchi yil keldi, u esa, aksincha, hayotimning boshi ekan" deb yozadi u o‘z muvaffaqiyatlaridan ruhlangan ohangda.
< avvаlgi |
---|