Â
Nikkolo Tartalya.
Tartalya taxminan 1500-yili Breshiya shaxrida kambag‘al pochta tashuvchi Fontane oilasida dunyoga keldi. Yoshligida fransuzlar uning shahrini bosib olganlarida kekirdagidan yaralangan bo‘lib, o‘shandan buyon zo‘r-bazo‘r gapirar edi. "Tartalya" (duduq) laqabi ham o‘shandan kelib chiqqan. U onasining qaramog‘ida juda erta qoldi, onasi esa uni maktabda o‘qitishga xarakat qildi. Sinfda harf
o‘rganish "k" ga kelganda puli tugadi va Tartalya o‘z familiyasini yozishga ham o‘rganmay maktabni tashladi. U mustaqil shug‘ullanib "abak magistri" (xususiy savdo-sotiq bilim yurtida arifmeÂtika o‘qituvchisi) darajasiga ershidi. U 1534-yili Venetsiyaga kelgunicha Italiya bo‘ylab ko‘p sayohat qiladi Bu erda uning ilmiy mashg‘ulotlari uchun mashhur VeneÂtsiya qurol yarog‘ boshqarmasida ishlovchi muhandis va artilleriyachilar bilan bo‘lgan o‘zaro fikr almashishlar rag‘batlantiruvchi sabab bo‘ldi. Masalan, Tartalyadan to‘p uzoqqa otilishi uchun uni qanchalik og‘ishitirish kerakligilini so‘rashadi. U so‘rovchini hayratlantiradigan 45° burchakka og‘ishtirishni aytadi. To‘pning og‘zini shunchalik baland ko‘tarish kerakligi xususida unga ishonishmadi, ammo "bir necha xususiy tajribalar" uning haq ekanini ko‘rsatadi. Tartalya bunday deyishmga "matematik sabablar" bor desa-da, har holda bu tajribaviy kuzatishlar mahsuli edi (buni faqat Galiley isbotlab berdi).
Tartalya biri ikkinchisining davomi bo‘lgan ikki kitob nashr qildi: "Yangi fan" (1537-yil) va "Muammolar va turli kashfiyotlar" (1546 y.), bunda o‘quvchiga "...Platondan ham, Plotindan ham, hech qanday yunon yoki lotindan o‘girlanmagan san'at, o‘lchash va aql yordamida topilgan yangi kashfiyotlar",- deb va'da beriladi. Kitob italyan tilida dialog tarzida yozilgan, uni keyinchalik Galiley qabul qilgan. Tartalya ko‘pgina masalalarni Galileydan oldin hal etgan. Yuqorida nomi keltirilgan kitoblardan birinchisida u Aristotel kabi yuqoriga burchak ostida otilgan jism dastlab og‘ma to‘g‘ri chiziq, so‘ngra aylana yoyi bo‘ylab, nihoyat, vertikal holatda pastga tushadi deb takrorlasa, ikkinchi kitobda traektoriya "o‘zining hech bir qismida butunlay to‘g‘ri bo‘lmaydi" deb yozadi. Tartalya qiya tekislikdagi jismning muvozanati, jismning erkin tushishi bilan qiziqdi (uning o‘quvchisi Benedetti jismning tushish xarakteri uning og‘irligiga bog‘liq emas ekanini ishonchli ravishda ko‘rsatdi). Arximed va EvÂklid asarlarining italyan tiliga Tartalya tomonidan qilingan tarjimasi va aniq izohi muhim rol o‘ynadi (Tartalya italyan tilini lotin tilidan farqli o‘laroq "xalq tili" deb ataydi). Insoniy sifatlari jihatdan Tartalyani muomalalarda kamchiliksiz deb bo‘lmaydi. Bombelli "bu odam o‘z fe'li bo‘yicha faqat bema'ni narsalarni aytadigan, biror kishini so‘kib turib ham unga yaxshi maslahat berayapman deydiganlardan edi" deb yozadi. Boshqa guvohliklarga (Nunyes) ko‘ra "u ba'zan shunchalik hayajonlangan bo‘lardiki, huddi aqldan ozgandek ko‘rinardi".
Bo‘ladigan musobaqaga qaytaylik, Tartalya tajribali kurashchi edi va Fiore ustidan oson g‘alaba qilaman deb o‘ylardi. U Fiorening hamma 30 ta masalasi ham a va b lari turlicha bo‘lgan (1) tenglamadan iborat ekanini anglagach ham cho‘chimadi. Tartalya Fiorening o‘zi tavsiya etgan masalalarini yyecha olmaydi deb o‘ylardi va uni sharmanda qilmoqchi bo‘ladi; "Men bularnnng birortasnii ham yechib bo‘lmaydi deyman, chunki birodar Luka (ya'ni Luka Pacholi) o‘z asarida bu tur tenglamalarni umumiy formulada yechib bo‘lmaydi deb uqtiradi." deb yozgan edi. Deyarli 50 kun o‘tgach, tenglama yechimini notariusga topshirish kerak bo‘lganda Tartalya, Fiore (1) tenglamalarni yechishning sirli usulnni bilishini eshitib qoladi. g‘olib kishi sifatida Fiorening va yechgan masalalar soniga teng bo‘lgan uning do‘stlarini bayram tushligi bilan siylash (qoida shunday edi) istiqboli Tartalyani qiziqtirmaydi. Tartalya katta kuch sarf etdi va belgilangan muddat (1535 yil 12 fevral) gacha sakkiz kun qolganda baxt unga kulib boqdi: istalgan usul topildi!
Tartalya ikki soat ichida hamma massalalarni yechdi. Uning raqibi birorta ham masalani yecha olmadi. Qizig‘i shundaki, u del Ferro formulasi bo‘yicha yechiladigan bir masalaÂni ham yecha olmadi. (Tartalya sun'iy usul qo‘llaniladigan shunday masala bergan edi). Aytganday, formuladan foydalanish qiyinligini ham ko‘ramiz. Bir kundan so‘ng TarÂtalya (2) tenglamani yechish usulini ham topdi.
Tartalya - Fiore tortishuvini ko‘pchilik bilar edi. Bu holatda sirli qurol yordam bermasligi, aksincha Tartalyaniig keyingi tortishuvlariga xalaqit berishi mumkin eda. Natijasi oldindan ko‘rnib turgach, kim ham u bilan bellashar edi? Bari bir Tartalya kubik tenglamalarni yechish usulnni ko‘rsatish h aqidagi bir necha iltimosni rad etdi. Ammo o‘z xohishiga erishadigan iltimoschi ham topildi. Bu - Jerolamo Kardano edi.
< avvаlgi |
---|